«Ψυχοσωματικά»: ένα ιατρικό συνέδριο φωτίζει πώς το στρες και τα ψυχικά τραύματα προκαλούν από άσθμα και καρδιοπάθειες μέχρι αλλεργίες και προβλήματα γονιμότητας

Ο Πέτρος ήταν επτά ετών όταν η μητέρα του αυτοκτόνησε με δηλητήριο στην επαρχιακή πόλη όπου ζούσε η οικογένειά του. Ο κόσμος γύρω του –και εντός του– κατέρρευσε. Κάθε φορά που έβγαινε από το σπίτι τραβούσε πάνω του όλα τα βλέμματα – οίκτου, αδιακρισίας, απορίας ή απλώς περιέργειας. Εγινε δακτυλοδεικτούμενος. «Αυτού του μικρού η μάνα φαρμακώθηκε», τους άκουγε να ψιθυρίζουν. Λίγο καιρό μετά ο πατέρας του πήρε μετάθεση στη Θεσσαλονίκη, όπου παντρεύτηκε μια αρκετά μεγαλύτερη από τον ίδιο γυναίκα, «για να έχουν τα παιδιά μου μια μητέρα να τα φροντίζει», όπως έλεγε. Η μητριά του ήταν αυστηρή, αλλά δίκαιη. Τον φρόντιζε, ωστόσο συναισθηματικά δεν μπορούσε να του δώσει την «αγκαλιά» που εκείνος τόσο λαχταρούσε. Ο πατέρας του έλειπε συχνά από το σπίτι για δουλειές και ήταν πάντα απόμακρος.

Το αγόρι μεγάλωσε, έγινε ηλεκτρολόγος και είχε εξαιρετική επαγγελματική εξέλιξη. Παντρεύτηκε μια γυναίκα που ήταν επίσης αυστηρή μαζί του και έκαναν τρία παιδιά. «Ηρθε να με δει με σοβαρή κατάθλιψη και, επιπλέον, οξύτατο άσθμα», λέει ο ψυχίατρος – ψυχαναλυτής Σάββας Σαββόπουλος. «Είχε αντιληφθεί ότι η γυναίκα του είχε εραστή. Εκτοτε συνεχώς τον απαξίωνε. Ο κόσμος του είχε γκρεμιστεί ξανά. Eνιωθε πως η ζωή του δεν είχε νόημα. Λίγο καιρό αργότερα, ένα ακόμα αναπάντεχο συμβάν: η σύζυγός του είχε τροχαίο που την άφησε παραπληγική. Ο Πέτρος ανέλαβε τη φροντίδα της – και όλης της οικογένειας. Η δύσκολη σχέση τους, η απιστία, στη συνέχεια η αναπηρία, ανακίνησαν το παλιό τραύμα της απώλειας της μητέρας του, προκαλώντας κατάθλιψη, επίμονο άσθμα, βασανιστικούς πονοκεφάλους και αρκετές άλλες σωματοποιήσεις. Στη διάρκεια της θεραπείας, που διήρκεσε αρκετά χρόνια, κατάφερε να επεξεργαστεί επαρκώς τα δύσκολα προβλήματα που είχε από την ιστορία της ζωής του, μαζί με όσα του πρόσθετε η καθημερινότητα. Οι ασθματικές κρίσεις και οι πονοκέφαλοι ως διά μαγείας σταμάτησαν. Μπόρεσε μάλιστα να “συναντηθεί” και πάλι συναισθηματικά με τη γυναίκα του, ενώ τα παιδιά τους μεγάλωσαν χωρίς σημαντικά προβλήματα, αν και τα τραύματα σε διαδοχικές γενιές άφησαν και σε αυτά επώδυνα ίχνη».

Ο τρόπος ζωής και οι συγκυρίες, οι ανατροπές, το στρες, η έκπτωση των ψυχικών αμυνών, τα τραύματα, η σωματοποίηση, η ψυχοσωματική αποδιοργάνωση, η νόσος: όλα αυτά αποτελούν κρίκους στην ίδια αλυσίδα κατά την Ψυχοσωματική, όπως πρώτος την περιέγραψε ως έννοια ο ψυχίατρος Γιόχαν Χάινροθ τον 19ο αιώνα. Τις τελευταίες δεκαετίες, οι έρευνες της Βιολογίας και της Φυσιολογίας, ιδιαίτερα εκείνες που αφορούν το στρες, ήρθαν να ενισχύσουν την πεποίθηση που υπήρχε εδώ και αιώνες για τη σχέση ανάμεσα στο σώμα και στον ψυχισμό. Ετσι δημιουργήθηκε η Ψυχοσωματική Ιατρική, καθώς και η Ψυχαναλυτική Ψυχοσωματική. Σήμερα, η σύγχρονη ιατρική επιστήμη αναγνωρίζει ότι οι περισσότερες ασθένειες εδράζονται σε ένα πολύπλοκο ψυχοσυναισθηματικό υπόβαθρο, που είτε τις δημιουργεί είτε τις διευκολύνει.

Στις 28 Σεπτεμβρίου, στην ημερίδα που συνδιοργανώνουν, σε επιμέλεια του ψυχιάτρου – ψυχαναλυτή Σάββα Σαββόπουλου, οι εκδόσεις Παπαδόπουλος και η Ελληνική Ψυχοσωματική Εταιρεία, στο Μητροπολιτικό Κολλέγιο, με ελεύθερη είσοδο, όλα όσα αφορούν την αναγνώριση, τη διαχείριση και την αντιμετώπιση των ψυχικών αιτιών που προκαλούν τις σωματικές παθήσεις θα συζητηθούν από διακεκριμένους επιστήμονες: τον ακαδημαϊκό και ομότιμο καθηγητή Παιδιατρικής και Ενδοκρινολογίας στο ΕΚΠΑ Γεώργιο Χρούσο, την ψυχαναλύτρια και ιδρύτρια της «Κοιτίδας» Μερόπη Μιχαλέλη, τον ψυχίατρο – ψυχαναλυτή Αθανάσιο Αλεξανδρίδη, την επεμβατική καρδιολόγο και υπεύθυνη του Αιμοδυναμικού Εργαστηρίου στο Γενικό Νοσοκομείο Ελευσίνας «Θριάσιο» Αννα Δαγρέ και τον καθηγητή Ψυχιατρικής – Ψυχοσωματικής Ιατρικής στο ΕΚΠΑ και διευθυντή του Κέντρου Ψυχοθεραπειών στο Αιγινήτειο Νοσοκομείο Γιάννη Ζέρβα.

«Συχνά κάποιος νοσεί σωματικά επειδή αδυνατεί να ξεφύγει από την ψυχική αναιμία στην οποία τον οδήγησαν τραύματα, πολλαπλές συγκρούσεις καθώς και εξαναγκασμοί να συμμορφώνεται σε εντολές και επιθυμίες άλλων, ώστε να επιβιώσει – και συνήθως βρίσκεται σε αδυναμία να εκφράσει τα επώδυνα βιώματά του. Πιο πολύ βέβαια αδυνατεί να βρει τις δικές του επιθυμίες. Αυτό είναι σχεδόν ακατόρθωτο αν οι πρώτες επιθυμίες του έχουν συντριβεί κάτω από ολέθριες συνθήκες στην παιδική του ηλικία. Ενας τέτοιος ασθενής, αρρωσταίνοντας, καταφεύγει ασυνείδητα στο τελευταίο αντικείμενο που πραγματικά είναι δικό του, το σώμα του. Τότε, παραδόξως, η νόσος μπορεί να αποτελέσει για εκείνον μια ευκαιρία να ανασυγκροτηθεί και να έρθει σε επαφή με κομμάτια του ψυχισμού του που αγνοούσε, τα οποία ίσως τον βοηθήσουν να βρει τον αληθινό εαυτό του και να ανοίξει νέους δρόμους στη ζωή του. Η ψυχοθεραπευτική εργασία με σωματικά ασθενείς σε αυτό αποβλέπει», εξηγεί ο Σάββας Σαββόπουλος.

«Οι γιατροί που είναι σε θέση να αξιολογήσουν τις αλληλεπιδράσεις βιολογικών, ψυχολογικών και κοινωνικών παραγόντων επιτυγχάνουν καλύτερες εκβάσεις στις θεραπείες», λέει ο καθηγητής Ψυχιατρικής – Ψυχοσωματικής Γιάννης Ζέρβας

Η «πολιορκία»

Το στρες είναι ο Νο 1 υπεύθυνος: συνδέεται με ποσοστό άνω του 70% της σημερινής χρόνιας νοσηρότητας, επηρεάζοντας και την ποιότητα και τη διάρκεια ζωής του ατόμου. «Τμήματα στον εγκέφαλο και στην περιφέρεια του σώματός μας, καθώς και συγκεκριμένες ουσίες, οι μεσολαβητές του στρες, βοηθούν τον οργανισμό μας να ανταποκρίνεται στα στρεσογόνα ερεθίσματα και να επαναφέρει την υγιή ομοιόσταση, όπως λέγεται. Ετσι του επιτρέπουν να αλλάζει γενετικά και να προσαρμόζεται κάτω από στρεσογόνες περιβαλλοντικές πιέσεις, όπως ήταν, ανά τους αιώνες, κυρίως η παρατεταμένη έλλειψη τροφής, η αφυδάτωση, οι λοιμώξεις και οι τραυματισμοί, καθώς και η αντιμετώπιση των εχθρών. Αυτές οι πιέσεις επηρέασαν τη σύσταση του DNA μας. Κατά την εξέλιξη του είδους μας, δηλαδή, επιβίωσαν τα άτομα με τις επιτυχέστερες προσαρμοστικές αντιδράσεις σε αυτές και εμείς, οι σημερινοί άνθρωποι, φέρουμε το γονιδίωμά τους», επισημαίνει ο καθηγητής Γεώργιος Χρούσος. «Τέτοιου είδους πιέσεις δεν υπάρχουν πια. Το σύγχρονο στρες του δυτικού, ανεπτυγμένου κόσμου είναι περισσότερο ψυχοκοινωνικής και λιγότερο σωματικής φύσεως. Και η ευαλωτότητα απέναντί του συνδέεται με την ηλικία: επηρεαζόμαστε πιο πολύ στα πρώτα χρόνια της ζωής μας. Επομένως, τα παιδιά που το υφίστανται παθαίνουν διά βίου “ζημιά”. Αλλάζει ο τρόπος λειτουργίας του εγκεφάλου τους».

Στο πώς το άγχος επηρεάζει την υγεία της καρδιάς εστιάζει η επεμβατική καρδιολόγος Αννα Δαγρέ. «Η ξαφνική θλίψη ή το άγχος λόγω αιφνίδιων δραματικών γεγονότων (απώλεια αγαπημένου προσώπου, κάποια φυσική καταστροφή) αλλά και, αντιστοίχως, το μακροχρόνιο άγχος ή η θλίψη λόγω διαφόρων προβλημάτων (προσωπικών, οικονομικών, εργασιακών) μπορεί να συμβάλλουν στην εκδήλωση σοβαρών καρδιακών παθήσεων, καθώς αυξάνουν την αρτηριακή πίεση και τον καρδιακό ρυθμό και προκαλούν φλεγμονή. Αν χρονίσουν, οδηγούν σε αυξημένο κίνδυνο καρδιοπάθειας και εγκεφαλικών επεισοδίων. Το οξύ άγχος, μάλιστα, ενδέχεται να προκαλέσει μέχρι και καρδιακή προσβολή».

Τη διάσταση του στρες μετά τον τοκετό, που οδηγεί στη λεγόμενη μητρική κατάθλιψη, θέτει η ψυχαναλύτρια Μερόπη Μιχαλέλη. Σύμφωνα με στατιστικά δεδομένα από τη χώρα μας, 12% των μητέρων θα παρουσιάσουν ελάσσονα ή μείζονα κατάθλιψη έως και δύο μήνες μετά τη γέννηση του μωρού τους. Στην Ευρώπη το αντίστοιχο ποσοστό είναι περίπου 15%. «Το 70% αυτών των γυναικών δεν έχουν προηγούμενο ιστορικό ψυχικών διαταραχών, τα παιδιά τους όμως αποτελούν πληθυσμό υψηλού κινδύνου για την εμφάνισή τους. Γι’ αυτό και μια πολιτισμένη κοινωνία οφείλει να κατανοεί τη σημασία της ψυχικής φροντίδας κατά την εγκυμοσύνη και τα πρώτα χρόνια της ζωής και να προσφέρει πρόσβαση σε ολοκληρωμένες υπηρεσίες ψυχικής φροντίδας σε μητέρες ή ζευγάρια με βρέφη, πριν έρθουν σε εμάς τους ψυχαναλυτές, συνήθως σε απόγνωση», λέει.

«Οι περισσότερες νόσοι, σωματικές και ψυχικές, επηρεάζονται και καθορίζονται από βιολογικά, ψυχολογικά και κοινωνικά φαινόμενα, ως προς την προδιάθεση, την έκλυση, την πορεία και την πρόγνωσή τους. Οι γιατροί που είναι σε θέση να αξιολογήσουν τις σχέσεις και τις αλληλεπιδράσεις αυτών των βιολογικών, ψυχολογικών και κοινωνικών παραγόντων επιτυγχάνουν καλύτερες εκβάσεις στις θεραπείες των ασθενών», συμφωνεί ο καθηγητής Ψυχιατρικής – Ψυχοσωματικής Γιάννης Ζέρβας. «Στην Ελλάδα αυτό έγινε κατανοητό ήδη από τη δεκαετία του 1980. Τότε ιδρύθηκαν ψυχιατρικές κλινικές στα γενικά νοσοκομεία, με συνέπεια να επανενσωματωθεί η ψυχιατρική στην ιατρική πράξη».

Βλέπουμε το έλκος και όχι τον άνθρωπο με έλκος

Οταν βρισκόμαστε σε περιόδους άγχους, ο οργανισμός μας είναι πιο ευάλωτος σε ασθένειες. Το στρες συχνά σωματοποιείται και «ξεσπάει» με ψυχοσωματικά συμπτώματα: επηρεάζει τις αλλεργίες, τον μεταβολισμό, τις τιμές της χοληστερίνης, τη γυναικεία γονιμότητα και τη στυτική ικανότητα των ανδρών, την έκβαση μιας εγκυμοσύνης, τις αϋπνίες, τους πονοκεφάλους, μεταξύ άλλων. Σύμφωνα με έρευνες, κάνει το σώμα μας πιο φιλόξενο ακόμα και για ορισμένες μορφές καρκίνου.

«Το σωματικό σύμπτωμα για αιώνες θεωρείτο από την Ιατρική ως ο τρόπος “ομιλίας” του βωβού σώματος. Με την ανάπτυξη της ιατρικής επιστήμης δημιουργήθηκε μια τυπολογία συμπτωμάτων που αποτέλεσε την πρώτη γλώσσα της Νοσολογίας: τα συμπτώματα θεωρήθηκαν ως ο “λόγος” του σώματος κατά την εκδήλωση μιας νόσου. Με αυτή την εξέλιξη, όμως, χάθηκε ο ασθενής ως υποκείμενο. Οι γιατροί, για παράδειγμα, αντιμετώπιζαν ένα έλκος στομάχου και όχι έναν άνθρωπο με έλκος στομάχου», προσθέτει από την πλευρά του ο ψυχίατρος – παιδοψυχίατρος Θανάσης Αλεξανδρίδης. «Η Ψυχανάλυση και η Ψυχαναλυτική Ψυχοσωματική έφεραν στο προσκήνιο την έννοια του “ενός ασθενούς” τον οποίο οφείλουμε να θεραπεύσουμε. Συνειδητοποιήθηκαν, δηλαδή, οι τρεις λόγοι που συνθέτουν το πολυδύναμο του συμπτώματος: ο λόγος του βιολογικού σώματος, ο λόγος του ψυχικού σώματος που φέρει κάθε ασθενής, αλλά και ο λόγος της κοινωνίας που τον επηρεάζει. Η σύγχρονη ιατρική οφείλει να ακούει και τους τρεις αυτούς λόγους».

Τασούλα Επτακοίλη – kathimerini.gr