Με την ιστορία, τις παραδόσεις και τους θρύλους, να το τυλίγουν, το νησάκι στην κάρδια της λίμνης Παμβώτιδος, η οποία «τα πάντα τρέφει», είναι ένα μοναδικό σημείο αναφοράς, για την πόλη των Ιωαννίνων και την Ήπειρο.

Το Νησί, βρίσκεται στην καρδιά μιας από τις αρχαιότερες λίμνες. Ο οικισμός του είναι γραφικός, με κύριο χαρακτηριστικό του την ηπειρώτικη αρχιτεκτονική. Δίπλα στα σπίτια επί αιώνες στέκουν όρθια ιστορικά Μοναστήρια. Μνημεία της Ορθοδοξία, τα οποία το αναδεικνύουν σε ένα σπουδαίο ιερό χώρο. Οι Οθωμανοί κατακτητές το αποκαλούσαν Κιαφίρ Αντάσι, δηλαδή Νησί των Απίστων.

Είναι γνωστό για το τραγικό τέλος του Αλή Πασά, μέσα σε κελί του Μοναστηριού του Αγίου Παντελεήμονα.

Τη διετία 1820-1822 τα στρατεύματα του Σουλτάνου αποβιβάστηκαν στη νησί, όπου πολιόρκησαν το Βεζίρη και το λεηλάτησαν. Ο επισκέπτης σήμερα «ξαναζεί» την ιστορία, στο Μουσείο Αλή Πασά και Επαναστατικής Περιόδου με τα μοναδικά εκθέματα.

Την πόλη των Ιωαννίνων χωρίζουν μόλις 10 λεπτά από το Νησί. Τα καραβάκια κάτω από το Κάστρο, πηγαινοέρχονται από το πρωί μέχρι το βράδυ, για να εξυπηρετούν τους νησιώτες, αλλά και τους επισκέπτες.

«Πνιγμένο» στο πράσινο, τα πεύκα και τα κυπαρίσσια, το Νησί εντυπωσιάζει με την πρώτη ματιά. Καθώς το καραβάκι πλησιάζει πίσω από τα καλάμια της Λίμνης φαίνονται τα σπίτια και οι αυλές τους που φτάνουν μέχρι το νερό. Εικόνα βγαλμένη από αλλοτινή εποχή είναι τα μικρά ξύλινα βαρκάκια, που μοιάζουν με πιρόγες και είναι δεμένα μπροστά στην όχθη. Η πλώρη και η πρύμνη τους είναι ανυψωμένες, έχουν σχήμα τριγωνικό και αυτό, όπως εξηγούν οι ψαράδες, για να είναι ευέλικτα και να μπαίνουν μέσα στα καλάμια.

Μόλις το καραβάκι δέσει ο επισκέπτης δέχεται το πρώτο «γλυκό» καλωσόρισμα. Στο ανηφορικό καλντερίμι προς την πλατεία θα γευτεί τα παραδοσιακά γλυκίσματα που του προσφέρουν οι επιχειρηματίες. Το βλέμμα αμέσως μετά πέφτει στις βιτρίνες με τις δημιουργίες της γιαννιώτικης αργυροτεχνίας, αλλά και στις ταβέρνες που παρουσιάζουν τις ντόπιες νοστιμιές, όπως τα βατραχοπόδαρα, την μακαρονάδα με καραβίδες και τα ψητά ψάρια της λίμνης.

Ο οικισμός είναι παραδοσιακός διατηρητέος

Οι αυλές των λιθόχτιστών σπιτιών είναι πάντα λουλουδιασμένες και ασπρισμένες. Στο Νησί δεν υπάρχουν αυτοκίνητα. Όσοι κάτοικοι έχουν τα σταθμεύουν στην απέναντι ακτή της Ντραμπάντοβας που απέχει μόλις 200 μέτρα από το «νησάκι» τους και με μικρά ιδιωτικά βαρκάκια φτάνουν στα σπίτια τους.

Δίπλα στην πλατεία δεσπόζει ο ενοριακός ιερός Ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, ενώ λίγο πιο πέρα ο μικρός ναός του Αγίου Ελευθερίου.

Σημαντική είναι η πνευματική προσφορά του Νησιού, καθώς εκεί ήκμασε μοναστική κοινότητα. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους στις αρχές του 13ου αιώνα αριστοκρατικές οικογένειες αναζήτησαν καταφύγιο στην Ήπειρο και έφτασαν στα Ιωάννινα. Σύμφωνα με ιστορικές έρευνες, στην δυτική πλευρά του Νησιού οι οικογένειες Φιλανθρωπινών και Στρατηγόπουλων, περί το τέλος του 13ου αιώνα, ίδρυσαν το καθολικό δύο Μονών αφιερωμένων στον Άγιο Νικόλαο. Κατά τον 15ο και 16ο αιώνα ιδρύονται και άλλες Μονές, όπως αυτή του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου από τους αδελφούς Αψαράδες, της Μεταφόρτωσης του Σωτήρος, της Ελεούσας, του Αγίου Παντελεήμονος και του Προφήτη Ηλία.

Η ιστορία του Νησιού, αρχίζει ταυτόχρονα με την ανάπτυξη του, η οποία έχει άμεση σχέση με τη λειτουργία των Ιερών Μονών, τα οποία στη διαδρομή τους, είχαν και εκπαιδευτικό ρόλο. Ωστόσο, για το πότε κατοικήθηκε για πρώτη φορά, εκτός από αναφορές για τον 13ο αιώνα, υπάρχουν και άλλες εκδοχές. Κάποιοι μιλούν για ανθρώπους που κατέβηκαν από τα ορεινά, έστησαν καλύβες όπου έμεναν κατά διαστήματα, ενώ σύμφωνα με άλλους, πρωτοκατοίκησαν εκεί μετανάστες που έφτασαν από την λακωνική Μάνη.