ΕΝΤΓΚΑΡ ΜΟΡΕΝ
Γνώση, άγνοια, μυστήριο
μτφρ.: Γιάννης Καυκιάς
Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, σελ. 152

Ενα από τα πιο γνωστά μυθιστορήματα του Αρθουρ Κλαρκ τιτλοφορείται «Το τέλος της παιδικής ηλικίας» (στα ελληνικά, «Οι επικυρίαρχοι», εκδόσεις Κάκτος). Σε αυτό, ο μεγάλος Βρετανός συγγραφέας αναπτύσσει μιαν ιδέα που επαναλαμβάνεται συχνά στα έργα του: η επαφή του ανθρώπου με προηγμένη εξωγήινη νοημοσύνη τον οδηγεί σε ανώτερη συνειδησιακή υπόσταση. Υπό αυτή την έννοια, η γνώση που έχουμε κατακτήσει, δεν διαφέρει πολύ από τη γνώση που κατέχει ένα παιδί: είμαστε στην αρχή ακόμα, μόλις τώρα αρχίσαμε να μηρυκάζουμε το σύμπαν. Τη φωλιά μας, το παιδικό μας δωμάτιο, δεν το έχουμε ακόμα αφήσει. Τώρα μόλις ξεμυτίσαμε, κι ας βιώνουμε μία σειρά από πρωτοφανή επιστημονικά και τεχνολογικά επιτεύγματα.

Αυτό άραγε σημαίνει ότι θα ανακαλυφθούν όλα κάποια στιγμή; Θα εξερευνήσουμε τα πάντα, θα κατακτήσουμε το αχανές αυτό σύμπαν ή το εξίσου ανεξερεύνητο σύμπαν του ασυνείδητου; Το πιθανότερο είναι πως όχι, μα δεν έχει και τόση σημασία. Διαβάζοντας την έξοχη μελέτη του Εντγκάρ Μορέν «Γνώση, άγνοια, μυστήριο» αντιλαμβάνεται κάποιος ότι η γνώση εμπεριέχει την άγνοια, ένα ποσοστό αγνωσίας, και ότι είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το μυστήριο. Και αυτό, εντέλει, είναι που αναστέλλει τη γενικευμένη σήμερα αίσθηση απομάγευσης του κόσμου και της ύπαρξης. Ο ίδιος δηλώνει αρχής εξαρχής ότι αισθάνεται δέος και ένα θάμβος με όσα βλέπει, με όσα σκέφτεται και νιώθει. «Αγαπώ τη γνώση», ξεκαθαρίζει από την πρώτη αράδα. Ομως τι είναι η γνώση; «Το μυστήριο διαφεύγει από τη γνώση κι ωστόσο βρίσκεται στην καρδιά της γνώσης». Και ώς που φτάνουν τα όρια της γνώσης; Ο Μορέν γίνεται ενοχλητικός σε μια εποχή αποχαλινωμένης επιθυμίας και αποφυγής κάθε ορίου: «Οι ικανότητες του ανθρώπινου πνεύματος έχουν όρια», γράφει μα αισθάνεται μια χαρά με αυτό.

Ο συγγραφέας διατρέχει με μια αναγεννησιακή δυναμική την περιπέτεια της ανθρώπινης γνώσης από την αστρονομία και την κοσμολογία έως τη βιολογία, τη γενετική, τις νευροεπιστήμες, τη φιλοσοφία και την τέχνη, λαμβάνοντας υπόψη τη ριζοσπαστική τεχνολογική ανατροπή που συντελείται τις τελευταίες δεκαετίες, η οποία καθορίζει και μεταβάλλει δραστικά την ανθρώπινη αντίληψη, από τον τρόπο που θυμόμαστε, επινοούμε και αφηγούμαστε έως τη συνολική σχέση μας με τον χώρο και τον χρόνο.

Η ιδέα που βρίσκεται στην καρδιά της συλλογιστικής του βιβλίου φαίνεται πως είναι η παραδοχή πως όσο διευρύνονται τα επίπεδα της γνώσης μας, τόσο παίρνει έκταση και το μυστήριο που περιέχουμε και μας περιέχει: η ύλη αναδύεται αέναα από ένα «κενό που κοχλάζει», η φυσική των μεγάλων σωμάτων έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την αλλόκοτη μικροφυσική, όμως η μία εξαρτάται από την άλλη, η τάξη συνδιαλέγεται ακατάπαυστα με την αταξία. «Το μυστήριο μας ζητάει ν’ αποδεχτούμε την επιθυμία για χαρά και έκσταση που νιώθουμε και που μας δίνει την αίσθηση (απατηλή; αληθινή;) ότι σμίγουμε μ’ ένα ακατονόμαστο μεγαλείο που μας υπερβαίνει».

Αυτό θα μπορούσε κάποιος να το ορίσει και ως ποίηση: «Η ποίηση γεννήθηκε ίσως μαζί με τη ζωή, από τη στιγμή που το βακτήριο ένιωσε την ηδονή του υπάρχειν, κι εκδηλώθηκε με τα λουλούδια, τα στολίδια, τα χρώματα, τις πτήσεις, τα χοροπηδήματα, τα απολαυστικά τεντώματα. Κι αντάμωσε το πεζό, τον θάνατο, την τραγωδία».

ΗΛΙΑΣ ΜΑΓΚΛΙΝΗΣ – kathimerini.gr