Η υπόθεση του παραπλανητικού βιογραφικού της Ελένης Αντωνιάδου προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ωστόσο η πραγματικότητα είναι πως πρόκειται για μια υπόθεση παραπληροφόρησης με πολλούς ενόχους. Κυρίως στο ενημερωτικό οικοσύστημα που για χρόνια αναπαρήγαγε τις ανακρίβειες της κ. Αντωνιάδου χωρίς να ασκεί τα ερευνητικά του ένστικτα, αλλά και με δεκάδες φορείς που ενεπλάκησαν στην προώθηση της παραπληροφόρησης. Στην πραγματικότητα, η ιστορία της κ. Αντωνιάδου αποτελεί απλά το δέντρο στο χαοτικό δάσος της σύγχρονης ενημέρωσης, όπου οι ψευδείς ειδήσεις καραδοκούν και η πληροφορία ταξιδεύει με αχαλίνωτο ρυθμό και θολώνει τα όρια της πραγματικότητας και της φαντασίας. Οπως ακριβώς οι αμερικανικές προεδρικές εκλογές του 2016 ανήγαγαν τη μάστιγα της διαδικτυακής παραπληροφόρησης σε παγκόσμια προτεραιότητα –παρότι το φαινόμενο προϋπήρχε–, έτσι πάλι η προεκλογική περίοδος των εκλογών του 2020 που ξεκινά στις ΗΠΑ επαναφέρει στο προσκήνιο το φαινόμενο. Η μάχη απέναντι στις ψευδείς ειδήσεις, ωστόσο, εξελίσσεται σε ολοένα και πιο πολύπλοκο πόλεμο, τόσο λόγω των τρομακτικών εξελίξεων στην τεχνολογία που διαμορφώνει την επικοινωνία και την πληροφόρηση όσο και λόγω του κινδύνου ενός ολισθηρού κατήφορου, μέσω του οποίου η καταπολέμηση της προπαγάνδας καταλήγει σε ένα καθεστώς λογοκρισίας.

Στη σύγχρονη εργαλειοθήκη καταπολέμησης των ψευδών ειδήσεων υπάρχουν τριών ειδών φιλοσοφίες. Η πρώτη επικεντρώνεται στην τεχνολογία και την πολλά υποσχόμενη τεχνητή νοημοσύνη, η οποία με τον ίδιο τρόπο που μπορεί να προωθήσει παραπλανητικό περιεχόμενο, μπορεί επίσης και να το ανιχνεύσει. Ενας νέος αλγόριθμος του Πανεπιστημίου της Ουάσιγκτον και του Ινστιτούτου Allen, μάλιστα, υπόσχεται να φέρει την επανάσταση στον εντοπισμό της παραπληροφόρησης. Η δεύτερη προσέγγιση επικεντρώνεται στον ανασχηματισμό που έχει υποστεί το ταξίδι της πληροφορίας και στην εμπλοκή των σύγχρονων θεσμών επικύρωσης στο σύγχρονο ενημερωτικό οικοσύστημα που εκτυλίσσεται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Η τρίτη, λιγότερο επεμβατική και ίσως πιο υποσχόμενη προσέγγιση, αφορά την εκπαίδευση και την καταπολέμηση του ψηφιακού αναλφαβητισμού. Αλλωστε, οι ευρωπαϊκές χώρες, που θεωρούνται οι πιο ανθεκτικές στην παραπληροφόρηση, παρουσιάζουν το εξής κοινό: διδάσκουν στη γενιά του μέλλοντος πώς να ανιχνεύει από μόνη της την αλήθεια από το ψέμα στο παραπλανητικό Διαδίκτυο.

Τεχνητή νοημοσύνη και παραπληροφόρηση

Οι ερευνητές χρησιμοποιούν την τεχνητή νοημοσύνη ως όπλο στην καταπολέμηση της παραπληροφόρησης.

Ολοένα και ταχύτερα προσεγγίζουμε την εποχή όπου η παραπληροφόρηση και η τεχνητή νοημοσύνη θα συμπτυχθούν. Εκατομμύρια αυτοματοποιημένοι λογαριασμοί στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης –τα λεγόμενα bots– καταφέρνουν να ανάγουν ψευδείς ειδήσεις σε παγκόσμια φαινόμενα εντός ολίγον ωρών, ενώ ήδη έξυπνα λογισμικά γραφής είναι σε θέση να δημιουργούν πειστικά άρθρα παραπληροφόρησης. Η τεχνολογία επεξεργασίας βίντεο και συνθετικού ήχου μπορεί να βρίσκεται σε εκκολαπτόμενα στάδια, ωστόσο ένα «πειραγμένο» βίντεο, στο οποίο ο τέως Αμερικανός πρόεδρος, Μπαράκ Ομπάμα, εμφανίζεται να λέει διάφορες ασυναρτησίες σόκαρε ήδη την υφήλιο, αποδεικνύοντας πόσο ευάλωτες είναι πλέον οι γραμμές μεταξύ της πραγματικότητας και της φαντασίας.

Οι ερευνητές εργάζονται ήδη πυρετωδώς για την αντιμετώπιση αυτού του εφιαλτικού σεναρίου, χρησιμοποιώντας την ίδια την τεχνητή νοημοσύνη ως όπλο στην καταπολέμηση της παραπληροφόρησης. Μολονότι είναι ακόμη σχετικά νωρίς, ένα καινούργιο αυτοματοποιημένο μοντέλο ανίχνευσης ψευδών ειδήσεων που αναπτύχθηκε από ερευνητές του Πανεπιστημίου της Ουάσιγκτον και του Ινστιτούτου Allen, εμφανίζεται πολλά υποσχόμενο. Σύμφωνα με τα πρώτα πειράματα των ερευνητών, ο αλγόριθμος φαίνεται ικανός να εντοπίζει ψευδείς ειδήσεις με ακρίβεια της τάξεως του 92% – μια τρομακτική βελτίωση συγκριτικά με παρόμοιους «έξυπνους ανιχνευτές».

Ο αλγόριθμος ονομάζεται Grover και η ισχύ του βασίζεται στην τρομακτική ψηφιακή του μνήμη μεγέθους 120GB, η οποία έχει τροφοδοτηθεί με αμέτρητα άρθρα από τις 5.000 σημαντικότερες ειδησεογραφικές πηγές παγκοσμίως. Το Grover σαρώνει κάθε άρθρο, αναλύοντας μία σειρά από παράγοντες όπως το περιεχόμενο, την επικεφαλίδα, την πηγή αλλά και τις εικόνες και τα βίντεο που πλαισιώνουν την εκάστοτε είδηση. Με το ολιστικό σύστημα επεξεργασίας βασισμένο τόσο στις πραγματικές όσο και στις ψευδείς ειδήσεις των τελευταίων τριών χρόνων, καταφέρνει να κάνει έναν εντυπωσιακό διαχωρισμό που ενδέχεται να φανεί ιδιαίτερα χρήσιμος στους εκδότες στο άμεσο μέλλον.

Ενα ενδιαφέρον παράδοξο είναι το γεγονός πως ο αλγόριθμος είναι τόσο αποτελεσματικός στην ανίχνευση του ψεύτικου περιεχομένου, ακριβώς επειδή είναι ιδιαίτερα ικανός και στη δημιουργία του. Λαμβάνοντας μια προτροπή τίτλου, ο Grover μπορεί να υφάνει ένα ολόκληρο ειδησεογραφικό κείμενο από τη φαντασία του, γραμμένο μάλιστα στο ύφος μιας συγκεκριμένης πηγής ή κάποιου συγγραφέα. Σε ένα σχετικό πείραμα, οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι έπειτα από μια γρήγορη ανάγνωση οι αναγνώστες κρίνουν την προπαγάνδα που συνθέτει ο αλγόριθμος ως πιο αξιόπιστη από πολλά υπάρχοντα πραγματικά ρεπορτάζ. Πρόκειται για μια προσέγγιση παρόμοια με αυτή που χρησιμοποιούν οι επαγγελματίες της κυβερνοασφάλειας, οι οποίοι προσβάλλουν τακτικά τα δικά τους συστήματα για να ανακαλύψουν τυχόν αδυναμίες.

Ρίχνουν «δίχτυα» και στο Instagram

Η μάστιγα των ψευδών ειδήσεων εξαπλώνεται σε κάθε μέσο κοινωνικής δικτύωσης, ωστόσο οι τεχνολογικοί τιτάνες προσπαθούν να την περιορίσουν.

Στα τέλη του καλοκαιριού, μια αλλόκοτη είδηση άρχισε να ξεφυτρώνει σε διάφορους λογαριασμούς του Instagram. Δώδεκα κορυφαίες αμερικανικές αλυσίδες εστιατορίων –μεταξύ των οποίων τα McDonald’s, τα KFC και η Pizza Hut– έσπασαν την πολιτική τους ουδετερότητα και ανακοίνωσαν πως στηρίζουν ήδη την προεκλογική καμπάνια του Ντόναλντ Τραμπ για τις προεδρικές εκλογές του 2020.

Η διαδικτυακή είδηση πρόκειται φυσικά για μια απλή φάρσα. Ωστόσο μέσα σε ένα εικοσιτετράωρο κατάφερε να αναδημοσιευθεί από 250.000 προφίλ και να εμφανιστεί στις οθόνες ενός τρομακτικά μεγάλου αριθμού χρηστών, παραπλανώντας την κοινή γνώμη.

Τελείως συμπτωματικά, μόλις λίγες ημέρες πριν, το Facebook είχε ανακοινώσει την επέκταση των εργαλείων του κατά της παραπληροφόρησης και στο Instagram – ένα μέσο κοινωνικής δικτύωσης που μπορεί να βασίζεται κυρίως σε εικόνες, ωστόσο έχει ανά τα χρόνια διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην εξάπλωση των ψευδών ειδήσεων. Χάρη σε ένα νέο εργαλείο που επιτρέπει στους υποψιασμένους χρήστες να σηματοδοτούν ειδήσεις που μπορεί να είναι ψευδείς και να τις εκτρέπουν σε ανεξάρτητους φορείς επικύρωσης, η σκευωρία αποκαλύφθηκε γρήγορα και επισημάνθηκε ως παραπληροφόρηση.

Η μάστιγα των ψευδών ειδήσεων εξαπλώνεται πλέον σε κάθε μέσο κοινωνικής δικτύωσης, παράλληλα ωστόσο οι τεχνολογικοί τιτάνες επεκτείνουν και αυτοί τις προσπάθειές τους για να την περιορίσουν.

Η συνεργασία του Facebook με εξωτερικούς φορείς που ελέγχουν και επικυρώνουν τις παραπλανητικές ειδήσεις λειτουργεί πλέον σε περισσότερες από 30 χώρες – ανάμεσά τους και η Ελλάδα με την πλατφόρμα EllinikaHoaxes. «Εχουμε ξεκινήσει πολλές πρωτοβουλίες για να αντιμετωπίσουμε το πρόβλημα σε κάθε πλατφόρμα», ανέφερε τον Ιούλιο στην «Κ» ο διευθυντής συνεργασιών με τα μέσα μαζικής ενημέρωσης του Facebook, Τζέσπερ Ντουμπ, και πράγματι το Instagram πλέον μπλοκάρει μια λίστα από hashtags που τοποθετούνται κατά των εμβολιασμών, ενώ πρόσφατα καθιέρωσε αυστηρότερους κανόνες και ελέγχους για τις αναρτήσεις πολιτικής διαφήμισης.

Το νέο εργαλείο σήμανσης των ψευδών ειδήσεων στο Instagram κυκλοφορεί πλέον παγκοσμίως και επιτρέπει στους χρήστες με ένα απλό κλικ να αναφέρουν δυνητικά παραπλανητικές δημοσιεύσεις με τον ίδιο τρόπο που αναφέρουν ήδη ακατάλληλο ή προσβλητικό περιεχόμενο.

Οι ειδήσεις που πράγματι κρίνονται ψευδείς από τους τρίτους φορείς περιορίζονται αλγοριθμικά, ενώ εξετάζεται και η υιοθέτηση μιας κατάλληλης σήμανσης που θα ενημερώνει το διαδικτυακό κοινό για τη φύση της παραπληροφόρησης. Είναι μια ενδιαφέρουσα αρχή, ωστόσο οι φορείς επικύρωσης ειδήσεων ανησυχούν ήδη για τον πρόσθετο όγκο εργασίας και το μέγεθος του αντίκτυπου που θα έχει τελικά το νέο εργαλείο στη μείωση της παραπληροφόρησης στην πλατφόρμα.

Ο «γραμματισμός» στα σύγχρονα μέσα

Η Google εμπλούτισε το δωρεάν πρόγραμμα «Be Awesome Internet», προσθέτοντας μια ενότητα προσδιορισμού και ανίχνευσης ψευδών ειδήσεων.

Ενώ δεκάδες χώρες, με πρωτοπόρους τη Γερμανία και τη Γαλλία, υιοθετούν σκληρές νομοθεσίες για την καταπολέμηση της ψηφιακής παραπληροφόρησης, διάφοροι επικριτές φοβούνται πως η μάχη αυτή ενδέχεται να θέσει σε κίνδυνο τα θεμέλια της ελευθερίας της έκφρασης. Αντ’ αυτού, μια λύση που αποδεικνύεται ολοένα και πιο αποτελεσματική είναι η ανανέωση της εκπαίδευσης και η καταπολέμηση του διαδικτυακού αναλφαβητισμού στα σχολεία. «Η υψηλής ποιότητας παιδεία, αλλά και η καινοτομία στον τρόπο με τον οποίο τα παιδιά διδάσκονται τις ιδιαιτερότητες και τις παγίδες του σύγχρονου ενημερωτικού οικοσυστήματος αποτελούν σχεδόν προϋπόθεση για την καταπολέμηση των ψευδών ειδήσεων», αναφέρουν χαρακτηριστικά οι συντάκτες του ετήσιου Media Literacy Index, το οποίο κατατάσσει τις χώρες με βάση το επίπεδο «γραμματισμού» στα σύγχρονα μέσα. Η φιλοσοφία τους έχει μια λογική: πέρα από λιγότερο επεμβατική, η καταπολέμηση του διαδικτυακού αναλφαβητισμού είναι επίσης και μια προσπάθεια καταπολέμησης του φαινομένου της παραπληροφόρησης στη ρίζα του, δηλαδή στην αντίληψη των ίδιων των αναγνωστών.

Στην κορυφή της λίστας του Media Literacy Index των ευρωπαϊκών χωρών που θεωρούνται οι πιο ανθεκτικές στην παραπληροφόρηση στέκεται υπερήφανα η Φινλανδία, ενώ τις επόμενες θέσεις καταλαμβάνουν η Δανία, η Ολλανδία, η Σουηδία και η Εσθονία. Κοινό χαρακτηριστικό είναι το γεγονός πως οι χώρες έχουν ενσωματώσει στο εθνικό τους πρόγραμμα σπουδών σειρά μαθημάτων κριτικής σκέψης και έρευνας προσαρμοσμένα στη διαδικτυακή πραγματικότητα. Ορισμένα από τα μαθήματα, μάλιστα, διδάσκονται από τις πρώτες τάξεις του Δημοτικού.

Τα φινλανδικά σχολεία πρωτοπορούν και στην οικοδόμηση χρήσιμων συνεργασιών, καθώς για το πρόγραμμα σπουδών συνεργάζονται απευθείας με τους κρατικούς φορείς επικύρωσης ειδήσεων με στόχο να αναπτύξουν τις ερευνητικές δεξιότητες της γενιάς του μέλλοντος. Από τα 10 τους χρόνια, τα παιδιά μαθαίνουν για τους κινδύνους της παραπληροφόρησης, της παραπλανητικής κάλυψης και της προπαγάνδας, καθώς και για διάφορες βλαβερές θεωρίες συνωμοσίας που μαστίζουν τον ψηφιακό διάλογο.

Στον τομέα του «γραμματισμού στα μέσα» εισέρχεται και η Google, η οποία εμπλούτισε τον Ιούνιο το δωρεάν πρόγραμμα ψηφιακής παιδείας για την ψηφιακή ασφάλεια των πολιτών «Be Awesome Internet», προσθέτοντας μια ενότητα προσδιορισμού και ανίχνευσης ψευδών ειδήσεων. Το πρόγραμμα περιλαμβάνει έξι νέες διαδραστικές θεματικές γραμματισμού στα μέσα μαζικής ενημέρωσης – μεταξύ των οποίων βρίσκονται οι τρόποι αποφυγής μια επίθεσης phising και οι στρατηγικές αξιολόγησης της πληροφορίας. Παρότι το πρόγραμμα προορίζεται κυρίως για παιδιά, οι πληροφορίες που περιέχει θα φαίνονταν ιδιαίτερα χρήσιμες για κάθε ενήλικο που νιώθει τα όρια μεταξύ της ενημέρωσης και της παραπληροφόρησης να θολώνουν.