Αποτελεί μία από τις συνηθέστερες λεκτικές εκτονώσεις στην ελληνική γλώσσα, όταν κάτι μας πάει στραβά. Τι είναι αλήθεια όμως το «φελέκι»;

Οι βλαστήμιες συνήθως λείπουν από τα γενικά λεξικά, υπάρχουν όμως σε ειδικά λεξικά, όπως της αργκό. Περιέργως, στο Λεξικό της Πιάτσας του Ζάχου η λέξη δεν υπάρχει (ενώ το λεξικό καταγράφει βλαστήμιες), ούτε στο παλιότερο Λεξικό της Πιάτσας του Καπετανάκη (που δεν έχει βλαστήμιες). Την έχει όμως το γενικό λεξικό του Μπαμπινιώτη, το μεγάλο, και την ετυμολογεί σωστά, ενώ δεν την έχει το λεξικό του ιδρύματος Τριανταφυλλίδη ίσως από σεμνότητα.

Λοιπόν, όπως σωστά (αν και διατηρώντας επιφυλάξεις) λέει το λεξικό του Μπαμπινιώτη, το φελέκι έρχεται από το τουρκικό felek που σημαίνει την τύχη· άρα την τύχη του βλαστημάει κανείς όταν μελετάει το φελέκι του, κι ας μην το ξέρει. Παρόμοια βλαστήμια έχουν κι οι Τούρκοι: kahpe felek, που θα πει, κοκκινίζω που το λέω, πουτάνα τύχη.

Η ετυμολογία της λέξης… και ο Παπαδιαμάντης

Το felek προέρχεται από το αραβικό falak που σημαίνει «ουράνια σφαίρα» (η έννοια της τύχης αναπτύχθηκε δευτερογενώς, μέσω της αστρολογίας).

Στο διήγημά του «Ο ξεπεσμένος δερβίσης», ο Παπαδιαμάντης βάζει τον ήρωα του διηγήματος να επαναλαμβάνει κάθε τόσο Μπου ντουνιά τσαρκ φιλέκ, που το μεταφράζει, μέσα στο διήγημα: Αυτός ο κόσμος είναι σφαίρα και γυρίζει. Η παροιμία έχει και δεύτερο μισό, που επίσης ακούγεται στο ίδιο διήγημα: Ασκ ολσούν τσιβιρινέκ, που ο Παπαδιαμάντης το μεταφράζει Χαρά σ’ εκείνον που ξέρει να τον γυρίζει.

Στο γλωσσάρι της κριτικής έκδοσης των Απάντων (επιμ. Τριανταφυλλόπουλου) υποδεικνύεται η σωστή μορφή της τουρκικής παροιμίας: Bu dünya çarkifelek tir, aşk olsun çevirene, που θα το μεταφράζαμε: Αυτός ο κόσμος είναι τροχός της τύχης, καλότυχος όποιος ξέρει να τον γυρίζει. Τσαρκ είναι ο τροχός· η τηλεοπτική εκπομπή Τροχός της τύχης (Wheel of Fortune) έχει στα τουρκικά τον τίτλο çarki felek.

Στις παροιμίες του Λιβισιού και της Μάκρης (από τη Λυκία της Μικρασίας), της Καλλιόπης Μουσαίου-Μπουγιούκου, διασώζεται η μορφή: Η κόσμους είγιν τσαρκουφιλλέκιν, κι αύχια τ’ όποιους τουγ γυρίσει, με τη μετάφραση: Ο κόσμος είναι τροχός κι εύγε του όποιος τον γυρίσει.

Ανακεφαλαίωση

Φελέκι σημαίνει τύχη, είναι λέξη αραβικής προέλευσης με αστρολογικό και κοσμολογικό περιεχόμενο. Στον τόμο «Φώτα ολόφωτα» με δοκίμια για τον Παπαδιαμάντη, που εξέδωσε το ΕΛΙΑ, υπάρχει ολόκληρη ανάλυση για τη βρισιά «το φελέκι σου», κάτω από αυτό το πρίσμα.

Τέλος, στα τούρκικα υπάρχει και λουλούδι που λέγεται επίσης carki feleki, και όχι όποιο κι όποιο. Είναι το «λουλούδι του πάθους» να το πω έτσι αδόκιμα –δηλαδή, το λουλούδι που φρούτο του είναι το «φρούτο του πάθους», το passion fruit. Αλλά αυτή είναι μια άλλη ιστορία…

με πληροφορίες από alfavita.gr