Υψηλά ποσοστά ψυχικών προβλημάτων, έντονο στίγμα και ελλιπής ενημέρωση: Οσα μάθαμε από τη μεγάλη έρευνα για τα παιδιά και τους εφήβους που διενήργησε η Πρωτοβουλία για την Ψυχική Υγεία Παιδιών και Εφήβων

«Παιδί είναι, θα του περάσει». Εύκολα ακούει κανείς αυτήν τη φράση όταν κάποιο παιδί -ή έφηβος- κάπου ξεφεύγει, γίνεται λίγο πιο επιθετικό, λίγο πιο θλιμμένο, όταν κάτι φαίνεται να αλλάζει. Ομως και η πιο μικρή τέτοια συμπεριφορά ή αλλαγή μπορεί κάτι να έχει να μας πει για την ψυχική υγεία ενός παιδιού ή εφήβου, να χρειάζεται φροντίδα και διαχείριση από τους ειδικούς.

Θέλοντας να ρίξει περισσότερο φως στο ζήτημα, η Πρωτοβουλία για την Ψυχική Υγεία Παιδιών και Εφήβων, μια συνεργασία μεταξύ του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ) στο πλαίσιο της Διεθνούς Πρωτοβουλίας για την Υγεία, του Child Mind Institute και ενός πανελλαδικού δικτύου παρόχων ψυχικής υγείας στον δημόσιο τομέα, με τη στήριξη του ελληνικού κράτους, διενήργησε μια μεγάλη έρευνα για την ψυχική υγεία των παιδιών και των εφήβων («Ψυχική Υγεία Παιδιών και Εφήβων στην Ελλάδα: Ανάγκες και Προτεραιότητες»).

Πρόκειται για μία ολοκληρωμένη ανάλυση πεδίου και μάλιστα για πρώτη φορά έγινε μία ανασκόπηση όλων των επιστημονικών εργασιών που έχουν γίνει για το θέμα στην Ελλάδα, καθώς και μια σύνοψη νόμων και πολιτικών. Η ανάλυση όμως δεν σταμάτησε εδώ, καθώς διενεργήθηκε μια πανελλαδική έρευνα με δείγμα περίπου 4.000 ατόμων, μεταξύ των οποίων επαγγελματίες της ψυχικής υγείας, έφηβοι, γονείς και εκπαιδευτικοί.

Τα ευρήματα δεν μπορούσαν παρά να είναι ενδιαφέροντα και ιδιαίτερα βοηθητικά για τη βελτίωση της αποτελεσματικής πρόληψης και της ψυχικής υγείας, που οφείλει να αντιμετωπίζεται πλέον όπως ακριβώς και η σωματική.

Οι πιο συνήθεις διαταραχές σε παιδιά και εφήβους

Σύμφωνα με την έρευνα, πέντε είναι οι πιο συχνές ψυχικές καταστάσεις/διαταραχές ανάμεσα στα παιδιά και τους εφήβους: η ελλειμματική προσοχή/υπερκινητικότητα, το άγχος, η διαταραγμένη συμπεριφορά, η κατάθλιψη και ο εκφοβισμός (bullying). Αξιοσημείωτο είναι επίσης πως υπάρχει έλλειψη στοιχείων σε εθνικό επίπεδο για τις περισσότερες ψυχικές διαταραχές, με την έρευνα έτσι να στρέφεται προς τοπικά στοιχεία, κάτι που δείχνει πως εδώ υπάρχει ένα σημαντικό κενό.

Οπως σημειώνει η Αναστασία Κουμούλα, ψυχίατρος παιδιών και εφήβων και μέλος της διοικούσας επιστημονικής επιτροπής της Πρωτοβουλίας για την Ψυχική Υγεία Παιδιών και Εφήβων, το 5-13% αυτών παρουσιάζουν προβλήματα συμπεριφοράς, ενώ το 8-16% βιώνουν συμπτώματα που απαιτούν εκτίμηση από ειδικό.

Παρακάτω, μπορείτε να δείτε και τα επίπεδα των συμπτωμάτων και τις πηγές τους ανάμεσα στα παιδιά και τους εφήβους που συμμετείχαν στην έρευνα:

Τα ποσοστά είναι υψηλά, χωρίς να ξεχνάμε ότι έχουμε να κάνουμε με μία έρευνα συγκεκριμένου δείγματος κι όχι με μία επιδημιολογική μελέτη, όπως υπογραμμίζει η ψυχίατρος. Αναφορικά επίσης με τα παραπάνω, τα προβλήματα συμπεριφοράς αναμένονται περισσότερο στην παιδική ηλικία, ενώ τα συμπτώματα συναντώνται πιο πολύ στην εφηβεία.

Ανεπάρκεια στις δομές

Τα αυξημένα προβλήματα ψυχικής υγείας απαιτούν και την απαραίτητη αντιμετώπιση μέσα από τις αρμόδιες δομές. Και πάλι, η υπάρχουσα καταγραφή δεν ήταν επαρκής κι έτσι η Πρωτοβουλία για την Ψυχική Υγεία Παιδιών και Εφήβων επιχείρησε να χαρτογραφήσει τις δημόσιες δομές ψυχικής υγείας, μέσα από τα κέντρα της σε πέντε πόλεις της Ελλάδας (Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Ιωάννινα, Αλεξανδρούπολη και Ηράκλειο). Προέκυψε ότι στο δημόσιο σύστημα υγείας υπάρχουν: 72 διεπιστημονικά κέντρα αξιολόγησης, συμβουλευτικής και υποστήριξης υπό την αιγίδα του υπουργείου Παιδείας, 103 μονάδες εξωτερικών ιατρείων που διαθέτουν υπηρεσίες ψυχικής υγείας και 12 μονάδες νοσηλείας και κέντρα αποτοξίνωσης.

Αυτό που προβληματίζει, όμως, είναι πως οι δομές αποδεικνύονται ανεπαρκείς, καθώς από τη μία η μεγάλη αναμονή σε αυτές έκανε τους μισούς περίπου από τους συμμετέχοντες στην έρευνα να απευθυνθούν σε κάποιον ιδιώτη. Από την άλλη, υπάρχει έλλειψη δομών σε κάποιες περιοχές και υπερσυγκέντρωση σε μεγάλα αστικά κέντρα, όπως η Αθήνα και η Θεσσαλονίκη.

Η πρωτοβουλία μέσα από το πρόγραμμά της προσπαθεί μεταξύ άλλων να συμβάλει στη βελτίωση των παρεχόμενων υπηρεσιών με πρόσληψη ειδικών επαγγελματιών αλλά και επιμόρφωση των εργαζομένων στις δομές ώστε οι παρεμβάσεις τους να είναι αποτελεσματικές αλλά και σύντομες. Αυτό επιτυγχάνεται μέσα από ειδικά εγχειρίδια γνωσιακής/συμπεριφορικής ψυχολογίας (στο πλάνο είναι να ανοίξουν τους ορίζοντές τους και προς άλλες σχολές σκέψης) και συνεχή εποπτεία.

Ας μιλήσουμε για το στίγμα

Βέβαια, πριν κάποιος φτάσει να χτυπήσει την πόρτα του ειδικού, θα πρέπει πρώτα να έχει αντιληφθεί το πρόβλημα και να δεχθεί την ύπαρξή του χωρίς προκαταλήψεις. Η εν λόγω έρευνα επιβεβαιώνει πως ένα από τα σημαντικότερα ζητήματα είναι το στίγμα που ακολουθεί την ψυχική υγεία, στην προκειμένη ανάμεσα στα ίδια τα παιδιά και τους εφήβους, αλλά και τους γονείς και τους εκπαιδευτικούς, στην πραγματικότητα όμως σε ολόκληρη την κοινωνία.

Σύμφωνα με τα ευρήματα, οι περισσότεροι ανήλικοι δίνουν μεγάλη βάση στα εξωγενή στοιχεία που αφορούν την ψυχική υγεία, μπορούν να αναγνωρίσουν κάποια ψυχικά προβλήματα, όπως είναι η κατάθλιψη και η διαταραχή ελλειμματικής προσοχής και υπερκινητικότητας, αλλά και πως κάποια θέματα χρήζουν φροντίδας από ειδικούς. Παρ’ όλα αυτά, έχουν αμφιβολίες στο να αναγνωρίσουν αυτές τις διαταραχές όταν αφορούν τους ίδιους και δεν είναι τόσο σίγουροι αν η βοήθεια από ειδικούς θα τους κάνει να νιώσουν καλύτερα.

Ανάμεσα στους ανήλικους υπάρχουν και άλλες πεποιθήσεις που δείχνουν ένα στίγμα γύρω από την ψυχική υγεία, όπως ότι τα ψυχικά προβλήματα δεν είναι αληθινά και ότι το να ξεπεράσει κανείς τέτοια θέματα είναι ζήτημα προσωπικού αγώνα. Ακόμα πολλοί θα προτιμούσαν οι συμμαθητές τους να μην γνωρίζουν ότι βλέπουν κάποιον ειδικό.

Με τη σειρά τους, οι γονείς συχνά δεν αναγνωρίζουν τις δικές τους προκαταλήψεις απέναντι στην ψυχική υγεία και παρουσιάζουν δυσκολία στο να ανοιχτούν για τα δικά τους ζητήματα. Ανάμεσα στους 1.756 φροντιστές που συμμετείχαν στην έρευνα, το 39% αυτών ανέφερε πως το παιδί/έφηβος έχει παρουσιάσει δυσκολίες που σχετίζονται με την ψυχική υγεία, αλλά μόνο το 11% έχει απευθυνθεί σε κάποιον ειδικό για το παιδί του.

Οι εκπαιδευτικοί, πάλι, δείχνουν ευαισθησία γύρω από το ζήτημα, μόνο που στις περισσότερες περιπτώσεις δεν έχουν το κατάλληλο υπόβαθρο ώστε να διαχειριστούν μία περίπτωση: από το να την εντοπίσουν, μέχρι να τη χειριστούν με το παιδί και τον γονιό και έπειτα να τους παραπέμψουν στον κατάλληλο επαγγελματία.

Αναγνωρίζοντας πως ένας εκπαιδευτικός είναι ένας σημαντικός ενδιάμεσος κρίκος ανάμεσα στους γονείς και τους ειδικούς, η Πρωτοβουλία για την Ψυχική Υγεία Παιδιών και Εφήβων έχει στήσει και ένα πρόγραμμα πάνω στην επιμόρφωση των εκπαιδευτικών σε θέματα ψυχικής υγείας και προστασίας των παιδιών. Μια βασική εκπαίδευση που παρέχεται δωρεάν σε εκπαιδευτικό προσωπικό σχολείων και δομείται πάνω σε φανταστικά παραδείγματα περιστατικών.

Η Αναστασία Κουμούλα παραδέχεται πως το στίγμα έχει πολύ βαθιές ρίζες «και δεν είναι εύκολο να αλλάξεις πεποιθήσεις που βρίσκονται εκεί για χρόνια». Ομως, «όσο περισσότερο ασχολούμαστε και μιλάμε ανοιχτά για αυτά τα θέματα, κάνουμε τους ανθρώπους να το φοβούνται λιγότερο όλο αυτό και να μην ντρέπονται τόσο».

Μέσα από το παράλληλο Πρόγραμμα Νεανικής Συμμετοχής YES (Youth Engagement Scheme) ανοίγεται διάλογος με τα ίδια τα παιδιά, μέσω των πέντε κέντρων της πρωτοβουλίας, και τους δίνεται η ευκαιρία να αναπτύξουν τις απόψεις τους γύρω από διάφορα ζητήματα. Ετσι, υπάρχει μια ανατροφοδότηση που βοηθάει το έργο της πρωτοβουλίας και παράλληλα τα παιδιά γίνονται πολλαπλασιαστές της δράσης και άρα της ορατότητας της ψυχικής υγείας, μεταφέροντας την εμπειρία τους σε άλλους συνομήλικούς τους.

H μεγάλη έρευνα που διενεργήθηκε πάντως, αποτελεί έναν σημαντικό μπούσουλα για τους επαγγελματίες της ψυχικής υγείας και τις αρμόδιες δομές, ακόμα και για την ίδια την πολιτεία και τον τρόπο που μπορεί να διαχειριστεί την ψυχική υγεία των παιδιών και των εφήβων βάσει των υπαρχουσών αναγκών.

Αλλωστε, πρέπει «να ανιχνεύουμε τα πράγματα, να μην τα αφήνουμε να εξελίσσονται», σημειώνει η Αναστασία Κουμούλα. Γιατί, «η έγκαιρη αντιμετώπιση είναι και έγκυρη αντιμετώπιση».

Ελένη Τζαννάτου-kathimerini.gr