«Σπουδή στο μαύρο» του Χοσέ Κάρλος Σομόθα

Ο Χοσέ Κάρλος Σομόθα έρχεται από την Ισπανία, είναι ψυχίατρος και έχει κατά κοινή ομολογία ανανεώσει εντυπωσιακά το ισπανικό αστυνομικό μυθιστόρημα. Γεννημένος το 1959 στην Αβάνα της Κούβας, ο Σομόθα ζει εδώ και πολλά χρόνια στη Μαδρίτη και τα περισσότερα μυθιστορήματά του έχουν μεταφραστεί σε πλήθος γλώσσες, ενώ είναι ιδιαιτέρως δημοφιλής και στην Ελλάδα.

Ο ορθολογισμός, το παράλογο οι παγανιστικές του ρίζες, ο θάνατος, η σχέση της τέχνης με την πραγματικότητα και με την καθημερινή εμπειρία, η ενσωμάτωση των θετικών επιστημών στα δρώμενα της αστυνομικής πλοκής, αλλά και ο διάλογος με τη φιλοσοφία ή με τη λογοτεχνία των ιδεών είναι μερικά μόνο από τα στοιχεία των βιβλίων του Σομόθα και η «Σπουδή στο μαύρο», που κυκλοφορεί σε μετάφραση Χριστίνας Θεοδωροπούλου από τις εκδόσεις Πατάκη, μας πηγαίνει στη βικτοριανή Αγγλία του 1882, συγκεκριμένα στο Λονδίνο και στο Σάουθσι, παράλια πόλη του Πόρτσμουθ στον βρετανικό νότο, όπου θα συναντήσουμε την Ανν ΜακΚάρεϋ, νοσοκόμα εξειδικευμένη στους ψυχικά ασθενείς. Ο Ισπανός μυθιστοριογράφος ανατέμνει με μεγάλη ευχέρεια και σε πολύ ζωντανό κλίμα την εποχή της πρώτης βιομηχανικής επανάστασης τόσο στην πρωτεύουσα όσο και στο Σάουθσι: τις σκληρές εργασιακές συνθήκες, τις γειτονιές της φτώχιας και της αλητείας ή τα θεατρικά στέκια και τις παράνομες παραστάσεις τους (με τολμηρά κείμενα και προκλητικό θέαμα), αναδεικνύοντας τη δεινή θέση των γυναικών στο εσωτερικό μιας κοινωνίας κατάστικτης από τις οικονομικές ανισότητες, αλλά και από την καθημερινή βία των ανδρών, που θεωρείται περίπου φυσική κατάσταση.

Σε μια τέτοια κοινωνία γεννήθηκε ο Σέρλοκ Χολμς, ο διάσημος μέχρι και σήμερα λογοτεχνικός ήρωας του Άρθουρ Κόναν Ντόυλ, που έκανε την πρώτη του εμφάνιση στο μυθιστόρημα «Σπουδή στο κόκκινο» του 1887, τίτλο τον οποίο παραλλάσσει με νόημα ο Σομόθα στο δικό του μυθιστόρημα.

Και η Ανν, όμως, παραπέμπει στον Κόναν Ντόυλ αφού μοιάζει με υποκατάστατο του γιατρού Γουάτσον, που συνοδεύει πάντοτε, ως άγρυπνος φρουρός και φίλος, στις έρευνές του τον Σέρλοκ Χολμς. Η Ανν είναι ολοφάνερα εκτεθειμένη στην άγρια συμπεριφορά του εκ Λονδίνου εραστή της, ο οποίος δουλεύει στα καράβια και την εκμεταλλεύεται οικονομικά, βιαιοπραγώντας μονίμως εις βάρος της. Έτσι και αναλαμβάνει, ερχόμενη από το Λονδίνο και προκειμένου να ξεφύγει από την κτηνώδη ερωτική αγκαλιά του Ρόμπερτ, τη φροντίδα του μυστηριώδους «κυρίου Χ», ο οποίος τη μυεί μαζί με τον νεαρό γιατρό Ντόιλ στο συναρπαστικό παιχνίδι της διαλεύκανσης μιας σειράς φόνων περιθωριακών προσώπων της μικρής πόλης.

Ο Σομόθα επινοεί εκ μέρους τον Σέρλοκ Χολμς στο πρόσωπο του «κυρίου Χ», που χρησιμοποιεί την τετράγωνη λογική του για να λύσει το μυστήριο των διαδοχικών φονικών με αφοσιωμένη συμπαραστάτρια την Ανν (αν και η σχέση αναμεταξύ τους θα αργήσει να στρώσει) και προσηλωμένο βοηθό του τον νεαρό Κόναν Ντόυλ, ο οποίος αρχίζει να ανακαλύπτει τον μελλοντικό μυθιστορηματικό του χαρακτήρα στις λογικές ικανότητες και στη δύναμη της σκέψης του ανήμπορου τρελού του Σάουθσι. Η αναγέννηση του Σέρλοκ Χολμς σε ένα σύγχρονο αστυνομικό μυθιστόρημα από την Ισπανία έχει πολλαπλές πλευρές: ο «κύριος Χ» δείχνει με την παράνοιά του μια άλλη πλευρά του Σέρλοκ Χολμς (τη γόνιμη διασταύρωση λογικής και τρέλας), η Ανν ρίχνει φως, ως θηλυκός Γουάτσον, στα έμφυλα ζητήματα του 19ου αιώνα και ο Κόναν Ντόυλ θα ξαναπιάσει με τις ποικίλες μεταμορφώσεις του (οι κανόνες της αστυνομικής λογοτεχνίας δεν επιτρέπουν να πούμε περισσότερα) από την αρχή τα βιβλία τα οποία τον έκαναν διάσημο ανά την υδρόγειο.

Θέλω να τονίσω τον ρόλο των παράνομων θεατρικών σκηνών στην πλοκή μια και ο Σομόθα μετατρέπει το θέατρο (τη δυνατότητά του να στήνει σκηνικά και να μοιράζει ρόλους) στο κέντρο ενός μυθιστορήματος το οποίο παίζει ακούραστα με το είναι και με το φαίνεσθαι της πραγματικής ζωής ή με τη σημασία της υπόδυσης στη λογοτεχνία. Ξεχωριστό βάρος διεκδικούν και τα απροστάτευτα παιδιά για τα οποία αγωνίζεται ο «κύριος Χ», που δεν αποκλείεται να παραπέμπουν στα ορφανά του «Όλιβερ Τουίστ» (1838), του μυθιστορήματος του Καρόλου Ντίκενς, ο οποίος εστίασε στις ταξικές σχέσεις της άκρως ταξικής βικτωριανής Αγγλίας. Αν προσθέσουμε τους ανάγλυφους και εξαιρετικά δουλεμένους χαρακτήρες (ψυχοκοινωνικά πορτρέτα με πρισματικό βάθος και πολλαπλά χρώματα), τότε θα καταλάβουμε αμέσως γιατί ο Σομόθα αποτελεί πηγή αναζωογόνησης για το αστυνομικό μυθιστόρημα στην Ισπανία.