Ένα «μολυβένιο» αντιπολεμικό φιλμ – Ο «Ουρανός», με το που εμφανίστηκε, σφράγισε την ελληνική φιλμογραφία

«Πόλεμος… Ξαφνικά οι άνθρωποι χάνονται. Δεν υπάρχουν. Οι σχέσεις αλλάζουν. Σκοτεινιάζει η μέρα. Βαραίνουν τα μάτια. Οι νύχτες γίνονται κρύες. Η ζωή μικραίνει». Ο Τάκης Κανελλόπουλος, στο σημείωμά του για τον «Ουρανό», μεταφράζει την εικόνα σε λέξεις. Τίποτα δεν χάνεται στη μεταφορά. Γύρισε την ταινία το 1961-62. «Ετρεχα στα χωριά και στις πόλεις, και ρωτούσα ανθρώπους που είχαν ζήσει τον πόλεμο του ’40. Από όλους αυτούς έμαθα την αλήθεια για το συγκλονιστικό έπος», είχε πει.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ: Μεγάλο αφιέρωμα του 64ου ΦΚΘ στον Τάκη Κανελλόπουλο

Ασπρόμαυρη φωτογραφία, τα μακεδονικά τοπία, τα βουνά και τα ποτάμια σμιλεύουν τα χαρακτηριστικά των πρωταγωνιστών της ταινίας. Η μουσική που συνέθεσε ο Αργύρης Κουνάδης ανοίγει διάλογο με τα συναισθήματα, τον χρόνο, την Ιστορία. Ο «”Ουρανός” είναι μολυβένιο έργο», έγραψε με αφοπλιστική ακρίβεια ο συγγραφέας Ηλίας Πετρόπουλος (το 1963).

Ο Τάκης Κανελλόπουλος μίλησε για το Αλβανικό Επος, μέσα από σπονδυλωτές αφηγήσεις, αποτύπωσε τον πόλεμο χωρίς ηρωικές κορώνες, μέσα από πρόσωπα στρατιωτών εγκλωβισμένων στη δίνη του πολέμου. Απελπισία, παραφορά, οδύνη, ματαίωση, τρέλα. «Θέμα μου είναι ο άνθρωπος στην ειρήνη, στον πόλεμο, στην οπισθοχώρηση, όχι το έπος της Αλβανίας», τόνιζε ο ίδιος με κάθε αφορμή. 26 Οκτωβρίου 1940: σε ένα φυλάκιο στα ελληνοαλβανικά σύνορα, η ζωή των στρατιωτικών κυλάει ήρεμα. 29 Οκτωβρίου 1940: έχει κηρυχθεί ο πόλεμος με τους Ιταλούς, και οι στρατιώτες αλλάζουν μονάδες, ανάλογα με την ειδικότητά τους.

Ανοιξη 1941: Μετά την κατάκτηση της χώρας από τους Γερμανούς, οι στρατιώτες επιστρέφουν με τα πόδια από τα μέτωπα του πολέμου στα σπίτια τους. Το άδειασμα· το σπαρακτικό ερώτημα του φαντάρου: «Γιατί να υποχωρήσουμε έτσι άδοξα; Αφού νικούσαμε…». Η απάντηση είναι μία: «Ετσι είναι ο πόλεμος». Η κάμερα καταγράφει μόνο τη μία πλευρά του λόφου. «Εχω προσωπικά προσέξει, πως σήμερα, δεκαετίες μετά, ο αγώνας του ’40 έχει αφήσει το φως του απ’ αυτή, τη δική μας μονάχα πλευρά», επισήμανε ο Κανελλόπουλος. «Η άλλη μένει θεοσκότεινη, αδικαιολόγητα και για τους ίδιους τους λαούς που είχαν στρατοπεδεύσει τότε σ’ αυτήν. Αν λοιπόν επιχειρούσαμε να εικονίσουμε μια οποιανδήποτε σύγκρουση με τους εισβολείς, θα καταλήγαμε σ’ ένα είδος αναχρονισμού, που δεν θα είχε τη θέση του σήμερα».

Ο «Ουρανός», με το που εμφανίστηκε, σφράγισε την ελληνική φιλμογραφία. Κερδίζει στην 3η Εβδομάδα Ελληνικού Κινηματογράφου (1962) το βραβείο φωτογραφίας (Γρηγόρης Δανάλης), εκπροσωπεί τη χώρα μας στο Φεστιβάλ Καννών (1963) – συναγωνίστηκε ταινίες όπως το «8½» του Φελίνι, το «Χειμωνιάτικο φως» του Μπέργκμαν, το «Μαχαίρι στο νερό» του Πολάνσκι. Πήρε ειδικό βραβείο «ως εκπληκτική ταινία τέχνης».

Ο Κανελλόπουλος συμμετέχει σε πολλά ξένα φεστιβάλ, σε ένα από αυτά στη Νάπολη (όπου απέσπασε το Αργυρό Βραβείο), είδε την ταινία και ο Φεντερίκο Φελίνι, που τη διέκρινε ως εξαιρετική. Οι κριτικοί την τοποθετούν ανάμεσα στις καλύτερες αντιπολεμικές ταινίες σε διεθνές επίπεδο.

Η κινηματογραφική γραφή του αιφνιδιάζει. Είναι παράδοξη, αποτυπώνει με τον πιο αποφασιστικό τρόπο το ακατανόητο του πολέμου. Εκκρεμείς καταστάσεις, αδεξιότητες, ίσως, τεχνικές, που με έναν μαγικό τρόπο μετατρέπονται σε μοναδικές στιγμές, προσωπικό ύφος, βλέμμα ενδοσκοπικό. Τα συναισθήματα αποκτούν ένταση, η αγωνία έκφραση, ο ηρωισμός έχει πρόσωπο.

«Ο Τάκης Κανελλόπουλος νομιμοποίησε την ελεύθερη ματιά πάνω στον κινηματογράφο και έδωσε στην ποίηση την κινηματογραφική της εκδοχή», σημείωνε ο διευθυντής του 38ου Φεστιβάλ Μιχάλης Δημόπουλος στη μονογραφία για τον δημιουργό με αφορμή αφιέρωμα, τότε, στο έργο του (1997). Ανθρωπος απομονωμένος, ερημίτης, ο Κανελλόπουλος. Κλεινόταν όλο και περισσότερο στον κόσμο του, πάλευε με τα δικά του φαντάσματα. Το 1988, δύο χρόνια πριν πεθάνει, μίλησε με την «Καθημερινή» (κυριακάτικη έκδοση, της 17ης Απριλίου), ύστερα από οκτάχρονη απόσυρση και σιωπή. Θυμάμαι ακόμη τη φωνή του, βραχνή, ηχηρή, βαριά. Υποστήριζε ότι η «Ιστορία είναι ίδια ανά τους αιώνες: Υπάρχουν οι νικητές και οι ηττημένοι. Στην ανθρωπότητα τίποτα δεν άλλαξε εκτός από τη μόδα και την τεχνολογία».

Ανήγγειλε μια νέα ταινία, «Αφησα μια βαλίτσα στο Βερολίνο» (που δεν γύρισε τελικά), δήλωνε «αηδιασμένος από τους παραγωγούς και τα κυκλώματα του κινηματογραφικού χώρου», καταλόγιζε στους νέους σκηνοθέτες «έλλειψη παντελούς γνώσεως της ζωής» και «ανευθυνότητα». Ηταν εμφανώς πικραμένος και απομονωμένος. Ο λόγος της «επιστροφής του» ήταν ένας και μοναδικός: «Ο έρωτάς μου για τον κινηματογράφο. Δεν έχω να προσθέσω τίποτε άλλο σε αυτό». Αν ζούσε, χθες θα γιόρταζε τα 90 του. Γεννήθηκε στις 26 Οκτωβρίου του 1933, τη μέρα που γιόρταζε η πόλη που τόσο αγάπησε. Πέθανε στις 21 Σεπτεμβρίου του 1990.

Αφιέρωμα στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης

Αφιέρωμα στον Τάκη Κανελλόπουλο διοργανώνει το 64o Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης (2-12/11/2023) με εννέα ταινίες του. Παράλληλα, θα λειτουργήσει πρωτότυπη εικαστική εγκατάσταση με τίτλο «Τάκης Κανελλόπουλος: Ονειρεύομαι μια εκδρομή» (επιμέλεια: Μανώλη Κρανάκης, Νίκος Πάστρας), που μεταμορφώνει το κτίριο του Δυτικού Φυλακίου Εισόδου της Πύλης 1 του λιμανιού σε μια οπτικοακουστική κάψουλα που κλείνει μέσα της τον ξεχωριστό κόσμο του σκηνοθέτη (εγκαίνια, Δευτέρα 6/11, 5.30 μ.μ.). Επιπλέον, σε συνεργασία με την Πρωτοβουλία για τις Δημόσιες Ανθρωπιστικές Επιστήμες Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος (SNFPHI) του Πανεπιστημίου Κολούμπια, το φεστιβάλ θα υποδεχθεί στη σκηνή του «Ολύμπιον» τον ιστορικό και συγγραφέα Μαρκ Μαζάουερ, ο οποίος, μετά την προβολή του «Ουρανού», θα μιλήσει για το ιστορικό πλαίσιο της ταινίας, τη σχέση της με την επίσημη Ιστορία και τη συμβολή του Τάκη Κανελλόπουλου στην παραγωγή της εθνικής μας μνήμης (Σάββατο 4/11, 8 μ.μ.).

Μαρία Κατσουνάκη – kathimerini.gr