Ο ρόλος του φυσικού περιβάλλοντος και του… χάρτη στις αποφάσεις των ηγετών μικρών ή μεγάλων χωρών

• TIM MARSHALL
  Αιχμάλωτοι της Γεωγραφίας
  εκδ. Διόπτρα, σελ. 359
• TIM MARSHALL
  Η δύναμη της γεωγραφίας
  εκδ. Διόπτρα, σελ. 440
• ROBERT KAPLAN
  Η εκδίκηση της Γεωγραφίας
  εκδ. Μελάνι, σελ. 403
• MICHEL FOUCHER
  Η Μάχη των Χαρτών. Κριτική ανάλυση των αναπαραστάσεων του κόσμου
  εκδ. Εconomic publishing, σελ. 221
• ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΤΣΑΛΤΑΣ (επιμ.)
  Η Γεωγραφία στις Διεθνείς Σπουδές. Μια γεωγραφική προσέγγιση της σύγχρονης διεθνούς κοινότητας
  εκδ. Ι. Σιδέρης, σελ. 311
• ΓΕΩΡΓΙΟΣ-ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ ΠΡΕΒΕΛΑΚΗΣ
  Τα Ξύλινα Τείχη. Γεωπολιτική των ελληνικών δικτύων
  εκδ. Εconomia, σελ. 244

Τα τελευταία χρόνια αυξάνεται ο αριθμός των βιβλίων που (ξανα)ανακαλύπτουν τη σημασία της γεωγραφίας στο πλαίσιο της διεθνούς πολιτικής. Με δεδομένο τον ρόλο της γεωγραφίας στο τρίγωνο Ελλάδας – Κύπρου – Τουρκίας, το ζήτημα του Αιγαίου και των νησιών του σε σχέση με τον ηπειρωτικό όγκο της Ανατολίας, τα θαλάσσια στενά (chokepoints) της Μεσογείου και τη σημασία τους για τη μεταφορά ενεργειακών προϊόντων και το παγκόσμιο εμπόριο (όπως έδειξε η πρόσφατη «κρίση» στη διώρυγα του Σουέζ και η επαναφορά του φαραωνικού σχεδίου για τη «διώρυγα της Κωνσταντινούπολης», σε σχέση με τα Στενά Βοσπόρου και Δαρδανελλίων), η συζήτηση καθίσταται εξαιρετικά ενδιαφέρουσα για την Ελλάδα.

Η (υποχρεωτική) σταχυολόγηση και οι εξαιρετικά συνοπτικές αναφορές ασφαλώς αδικούν αυτά τα σημαντικά βιβλία, αλλά δίδεται, ελπίζουμε, μια χρήσιμη εικόνα τής όλης συζήτησης περί «επιστροφής της γεωγραφίας».

Ως αποτέλεσμα της COVID-19 και άλλων εξελίξεων, τα σύνορα ανακτούν μέρος τουλάχιστον της παλαιότερης σημασίας τους σε διάφορες περιοχές του πλανήτη

Το βιβλίο «Αιχμάλωτοι της Γεωγραφίας» προβαίνει σε εκτιμήσεις για το γεωπολιτικό μέλλον δέκα περιοχών κομβικής σημασίας, λαμβάνοντας σοβαρά υπόψη τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά των ανωτέρω περιοχών. Προσπαθώντας να απαντήσει στο ερώτημα αν «υπάρχει διέξοδος από τα δεσμά της γεωγραφίας», εκτιμά ότι ο άνθρωπος ήταν και παραμένει homo geographicus και ότι η γεωγραφία ανέκαθεν ήταν ένα είδος φυλακής – μια φυλακή που ορίζει τι είναι ένα έθνος ή τι μπορεί να γίνει και από την οποία οι παγκόσμιοι ηγέτες μας συχνά προσπάθησαν να δραπετεύσουν. Θεωρεί ότι οι ηγέτες των εθνών, μικρών ή μεγάλων, είναι αιχμάλωτοι του φυσικού περιβάλλοντος, το οποίο τους προσφέρει λιγότερες επιλογές και μικρότερο περιθώριο ελιγμών απ’ ό,τι νομίζει κανείς.

Ο Μάρσαλ παραδέχεται ότι η γεωγραφία μπορεί μην είναι πλέον ο πιο καθοριστικός παράγοντας, αλλά θεωρεί ότι είναι σίγουρα ο πιο παραμελημένος. Αποδέχεται ότι η τεχνολογία μπορεί να «λυγίσει» τα σίδερα της γεωγραφικής φυλακής, διερωτάται όμως αν μπορεί να τα σπάσει.

Οι τελευταίες εξελίξεις στην Ουκρανία καθιστούν εξαιρετικά ενδιαφέρον το κεφάλαιο περί Ρωσίας. Ο Μάρσαλ αναφέρεται, μεταξύ άλλων, στη ρωσική Ιστορία και στις εισβολές από τα δυτικά, στο μελλοντικό ενδεχόμενο να τεθεί υπό κινεζικό έλεγχο η Σιβηρία, ως απόρροια της ρωσικής υπογεννητικότητας και της κινεζικής μετανάστευσης προς τον Βορρά, στη διαχρονική ανάγκη απόκτησης ενός λιμανιού με θερμά νερά (καθώς το Βλαδιβοστόκ και το Μουρμάνσκ παγώνουν για κάποιους μήνες) και συνεπώς στην υψηλή σημασία της Σεβαστούπολης, στον διαχωρισμό των πρώην σοβιετικών δημοκρατιών σε ουδέτερες, φιλορωσικές και φιλοδυτικές και στη σημασία της Μολδαβίας και της Υπερδνειστερίας.

Αναφέρεται ακόμη στις ρωσικές φιλοδοξίες στην Αρκτική, στην ενεργειακή εξάρτηση της Ευρώπης από τους ρωσικούς υδρογονάνθρακες, αλλά και στην υψηλή ρωσική εξάρτηση από τις εξαγωγές ενεργειακών προϊόντων, στην αντίληψη περί «Νέας Ρωσίας», ενώ γράφει με σαφήνεια ότι μια «φιλοδυτική Ουκρανία που θα μπορούσε να θέσει εν αμφιβόλω την πρόσβαση της Ρωσίας στους λιμένες της Μαύρης Θάλασσας… δεν θα μπορούσε ποτέ να γίνει ανεκτή».

Ο αιώνας της θάλασσας και η Ελλάδα των «ξύλινων τειχών»

To επόμενο βιβλίο του Μάρσαλ, «Η δύναμη της γεωγραφίας», ασχολείται με εννέα σημαντικές χώρες και με το Διάστημα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον Ελληνα αναγνώστη παρουσιάζουν τα κεφάλαια για την Ελλάδα και την Τουρκία. Στην περίπτωση της Τουρκίας, τονίζεται η σημασία των Στενών και γίνεται αναφορά στις περιφερειακές φιλοδοξίες του προέδρου Ερντογάν, στην ιδέα της «Γαλάζιας Πατρίδας» και στην ιδιαίτερη σχέση Τουρκίας – Ρωσίας («frenemies»). Για την Ελλάδα, γίνεται αναφορά στη διαχρονικής ισχύος άποψη του Θουκυδίδη περί της δυσκολίας εμπορίου προς Βορράν λόγω των ορεινών όγκων, αλλά και την προστασία που αυτοί προσέφεραν από χερσαίες απειλές. Αλλά για να αισθάνεται ασφαλής και να ευημερήσει, η Ελλάδα πρέπει να έχει ναυτική ισχύ στην περιοχή του Αιγαίου, αλλά και της Ανατολικής Μεσογείου. Ο Πρεβελάκης («Ξύλινα Τείχη») θεωρεί ότι «το ελληνόκτητο κρίσιμο σταυροδρόμι δεν αφήνει μεγάλα περιθώρια ελευθερίας. Ηδη από τον 19ο αιώνα, η θάλασσα η οποία περιβάλλει όλα τα ελλαδικά εδάφη, καθώς και το μικρό ηπειρωτικό στρατηγικό βάθος της χώρας, προσδιορίζουν και τις συμμαχίες της. Η Ελλάδα ανήκει στη Δύση, και μάλιστα στη θαλασσινή».

Ο Κάπλαν θεωρεί ότι ο ρόλος της γεωγραφίας στην κατανόηση διεθνών συγκρούσεων και των μελλοντικών προοπτικών και επιλογών για ηπείρους και χώρες είναι πολύ σημαντικότερος απ’ ό,τι γενικά είναι αποδεκτό. Η γεωγραφία εξηγεί, για παράδειγμα, γιατί η Αφρική είναι τόσο φτωχή (ύπαρξη Σαχάρας, περιορισμένη ακτογραμμή, έλλειψη καλών φυσικών λιμένων, μη ναυσιπλοΐα ποταμών, τροπικά δάση) ή γιατί η Κίνα είναι πιο σημαντική από τη Βραζιλία (εγγύτητα σε θαλάσσιες γραμμές επικοινωνίας/SLOCs, κλίμα, γεωγραφική θέση/απομόνωση Βραζιλίας). Αποδέχεται και αυτός την ήττα της γεωγραφίας από τις τεχνολογικές εξελίξεις και θεωρεί ότι η δορυφορική τηλεόραση και τα κοινωνικά μέσα στις αραβικές εξεγέρσεις δημιούργησαν ένα ενιαίο μέτωπο διαμαρτυριών, αλλά η εξέγερση σε κάθε χώρα επηρεάστηκε από την ιστορία και τη γεωγραφία της.

Το βιβλίο που επιμελήθηκε ο Γρηγόρης Τσάλτας συνοδεύεται από 118 χάρτες, 49 πίνακες, 25 σχεδιαγράμματα και 9 φωτογραφίες. Εκκινεί από το απολύτως λογικό επιχείρημα ότι τα «εξειδικευμένα γνωστικά αντικείμενα που θεραπεύουν οι διεθνείς και ευρωπαϊκές σπουδές απαιτούν καλή γνώση αναφορικά τόσο με την πολιτική, όσο και με τη γεωφυσική ανάλυση του ευρύτερου χώρου του πλανήτη Γη» και επιχειρεί μια πολύ χρήσιμη διεπιστημονική ανάλυση. Το βιβλίο του Foucher, με πρόλογο του καθηγητή Γεωργίου-Στυλιανού Πρεβελάκη, στοχεύει στην περιγραφή των γεωπολιτικών σχεδίων, των οραμάτων και των στόχων των παραγόντων ενός κόσμου σε πλήρη μετασχηματισμό. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η 3η ενότητα που αναφέρεται στις καθιερωμένες δυνάμεις, τις ανερχόμενες δυνάμεις και τα κέντρα εξουσίας, ενώ ο επίλογος επικεντρώνεται στην Ελλάδα και στον κόσμο, με ενδιαφέρουσες αναφορές στην εμπορική ναυτιλία, στη διασπορά και στο Πατριαρχείο.

Ο Πρεβελάκης («Τα Ξύλινα Τείχη») πιστεύει ότι ο 21ος αιώνας θα είναι ο αιώνας της θάλασσας. «Εχοντας εν πολλοίς εξαντλήσει την εξερεύνηση και την αξιοποίηση των ηπειρωτικών δυνατοτήτων, η ανθρωπότητα στρέφεται πλέον προς τις θάλασσες και τους ωκεανούς». Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα η αναφορά στην τοποθέτηση της Ελλάδας στην «ευρωπαϊκή απόληξη του τεραστίου δικτύου θαλασσίων και χερσαίων οδών, το οποίο οικοδομείται από την Κίνα». Και θέτει σημαντικά ερωτήματα, όπως: Θα περιοριστεί η χώρα αυτή στον οικονομικό ρόλο; Είναι δυνατόν να αφήσει απροστάτευτες τις τεράστιες επενδύσεις της, τα ζωτικά εμπορικά της συμφέροντα; Πώς θα συνδεθεί η στρατηγική της με το πλέγμα των γεωπολιτικών και γεωστρατηγικών δομών της περιοχής μας;

Συμπερασματικά, λόγω της στροφής σε μια «περιφερειακή παγκοσμιοποίηση», με μείωση της εξάρτησης σε κρίσιμα αγαθά από μακρές εφοδιαστικές αλυσίδες, ως αποτέλεσμα της COVID-19 και άλλων εξελίξεων, τα σύνορα ανακτούν μέρος τουλάχιστον της παλαιότερης σημασίας τους σε διάφορες περιοχές του πλανήτη. Είναι λοιπόν καιρός να ξανακοιτάξουμε πολύ προσεκτικά τους στρατηγικούς άτλαντες και να αντλήσουμε τα απαραίτητα διδάγματα. Αποτελεί μονόδρομο για μια παραδοσιακή ναυτική δύναμη σαν την Ελλάδα των «ξύλινων τειχών» να συνεχίσει να διαδραματίζει κεντρικό ρόλο στην περιοχή του Αιγαίου και της Ανατολικής Μεσογείου. Η επίτευξη του στόχου αυτού αποτελεί ένα συμφέρον επιβίωσης και η χώρα μας οφείλει να αξιοποιήσει μια σειρά από εργαλεία και δυνατότητες, όπως το γιγάντιο ίχνος της στον χώρο της εμπορικής ναυτιλίας, τον πολεμικό της στόλο και το λιμενικό σώμα, που ασφαλώς χρειάζονται ενίσχυση (με αξιοποίηση νέων τεχνολογιών και ταχεία ανάπτυξη ενός συστήματος επιτήρησης του Αιγαίου), μια υγιή αμυντική βιομηχανία, τη συμμετοχή της στην Ε.Ε., που οφείλει επιτέλους να αναπτύξει ναυτική στρατηγική, και το ΝΑΤΟ, καθώς και τις περιφερειακές συμμαχίες της. Ολα αυτά στο πλαίσιο της στρατηγικής εθνικής ασφαλείας που βρίσκεται στο τελικό στάδιο διαμόρφωσης.

ΘΑΝΟΣ ΝΤΟΚΟΣ-kathimerini.gr
* Ο κ. ​​​​​​Θάνος Ντόκος είναι διδάκτωρ Διεθνών Σχέσεων και Στρατηγικών Μελετών του Πανεπιστημίου Cambridge.