Ο Λεωκράτης Ανεμοδουράς μιλάει για την ιστορία του εκδοτικού οίκου πίσω από τα θρυλικά Μπλεκ, Μικρός Ήρως και Κατερίνα και για το κατά πόσο τα κόμικς και τα «λαϊκά αναγνώσματα» έχουν θέση στην ελληνική κοινωνία

Η διαδρομή του Στέλιου Ανεμοδουρά (1917-2000) ξεκινά από τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, περιλαμβάνει την έκδοση του θρυλικού περιοδικού Μικρός Ήρως, συνδέεται με την έλευση τίτλων όπως ο Μπλεκ, το Ζαγκόρ, η Περιπέτεια, ακόμα και με την έκδοση επιδραστικών εφηβικών αναγνωσμάτων, όπως η διάσημη Κατερίνα. Η εκδοτική του κληρονομιά είναι σπουδαία, πιστώνεται την καλλιέργεια μιας αναγνωστικής κουλτούρας, με τη διείσδυση των περιοδικών του στην ελληνική κοινωνία να είναι τεράστια − π.χ. ο Μπλεκ πουλούσε για χρόνια σταθερά πάνω από 60.000 τεύχη την εβδομάδα. Οι Εκδόσεις Μικρός Ήρως είναι ακόμη ζωντανές σήμερα, σε ένα εντελώς διαφορετικό τοπίο, με επικεφαλής τον εγγονό Λεωκράτη Ανεμοδουρά, ο οποίος μίλησε στο περιοδικό «Κ» της Καθημερινής, με ίσες δόσεις ρεαλισμού και νοσταλγίας για την ιστορία του οίκου, την πρόκληση της συνέχειάς του, τις απαιτήσεις της σημερινής εποχής. Ο ίδιος μπήκε στον χώρο στα φοιτητικά του χρόνια, στις αρχές των ’00s, έζησε το κλείσιμο της «μαμάς» εταιρείας πριν από περίπου δέκα χρόνια, μια στιγμή που ο ίδιος χαρακτηρίζει σήμερα ως «απόλυτη καταστροφή», που «άφησε πίσω της συντρίμμια».

-Τι έγινε τότε;

Πολλά χρέη και οικονομικές απώλειες, μια σφοδρή ενδοοικογενειακή κόντρα, ένα ασήκωτο ψυχολογικό βάρος και μια αποστροφή για τον χώρο των εκδόσεων. Το τραύμα ήταν τόσο ισχυρό, που ορκίστηκα να μην ασχοληθώ με τον χώρο. Ωστόσο, το μικρόβιο δεν έπαψε ποτέ να υπάρχει, απλώς έψαχνε μια αφορμή για να ξυπνήσει. Ίσως ενδόμυχα να ήθελα να δώσω και μια δεύτερη ευκαιρία στον εαυτό μου, για να αποδείξω ότι μπορώ να τα καταφέρω. Κάπου εκεί λοιπόν, στα τέλη του 2013, μια εφημερίδα ευρείας κυκλοφορίας έβαλε ένθετο τον Μικρό Ήρωα και η απήχηση που βρήκε μου ξαναθύμισε τη δυναμική όλης αυτής της κληρονομιάς και ξαναφούντωσε την υπερηφάνεια για το έργο του Στέλιου Ανεμοδουρά. Στο σημείο αυτό, θα ήθελα να προσθέσω ότι ο Στέλιος Ανεμοδουράς δεν είναι βιολογικός παππούς μου, καθώς ο πατέρας μου προέρχεται από τον πρώτο γάμο της γιαγιάς μου. Για μένα ωστόσο ήταν και παραμένει το πιο επιδραστικό άτομο στη ζωή μου και του οφείλω πολλά.

-Πώς μπλέχτηκε ο παππούς Ανεμοδουράς με τα λαϊκά αναγνώσματα και τα κόμικς, που δεν ήταν και τόσο αποδεκτά κοινωνικώς; Υπήρχαν τότε πολλά σπίτια που δεν τα ήθελαν αυτά τα πράγματα για τα παιδιά τους…

Μετά το φανταρικό του, ο παππούς μου έφυγε στη Σίφνο, όπου ο πατέρας του ήταν τελώνης. Έπρεπε να πάει εκεί γιατί κρυβόταν. Επέστρεψε το 1946 και καταπιάστηκε με τα λαϊκά αναγνώσματα, πέρα από τη βασική του δουλειά, που ήταν δημοσιογράφος, άσε δε που ήταν και γλωσσομαθής, με 4-5 γλώσσες που είχε μάθει! Πρωτομπλέχτηκε με τα αναγνώσματα στη θρυλική Μάσκα του Μαγγανάρη, που είχε μια πολύ δυνατή ομάδα γραφιάδων, τον ίδιο, τον Πότη Στρατίκη, που μετά έβγαλε τον Μικρό Σερίφη, τον Ρούτσο… Μέχρι που σκέφτηκε «γιατί να δουλεύω για άλλον, αφού μπορώ να τα καταφέρω και μόνος μου;». Κι έτσι ξανοίχτηκε σε δικά του πράγματα, κάποια ήταν λαϊκά αναγνώσματα, όπως Η Νυχτερίδα ή Το Τόξο, κι άλλα με λεζάντες, όμως καθοριστική ήταν η απόφασή του, το 1951, να κάνει τον Υπεράνθρωπο, μια ελληνοποιημένη περίπτωση Superman.

-Από πού τον ήξερε τον Superman;

Απ’ όσο μπορώ να υποθέσω, από τα εισαγόμενα κόμικς που έφταναν από Αμερική στα γραφεία της Μάσκας.

-Ας μείνουμε για λίγο ακόμη στον Υπεράνθρωπο… Λίγο κείμενο και λίγο σκίτσο ήταν αυτό;

Ήταν 32 σελίδες, με 7-8 σκίτσα ημισέλιδα, κάπου 7-8 χιλιάδες λέξεις η κάθε ιστορία. Έβγαλε 96 τεύχη και κάπου εκεί του ήρθε η ιδέα του Μικρού Ήρωα… Συνεταίρος του, επί των οικονομικών, ήταν κάποιος Γεωργιάδης, που διαφωνούσε με την ιδέα του Μικρού Ήρωα σ’ εκείνη τη δύσκολη μετεμφυλιακή περίοδο. Όμως πέτυχε το τόλμημα του Ανεμοδουρά, που κράτησε εμφατικά ανένταχτο τον Μικρό Ήρωά του! Το πρώτο κιόλας τεύχος πούλησε 6.000 φύλλα, μεγάλη επιτυχία. Πρώτα κυκλοφορούσε στην Αθήνα και οι επιστροφές μετά μία εβδομάδα έφευγαν στην επαρχία. Γρήγορα ανέβηκε στα 11.000 φύλλα, με τα τεύχη να περνάνε από χέρι σε χέρι, κι έτσι η αναγνωσιμότητα να είναι έως και δεκαπλάσια. Κράτησε μέχρι το 1968 όλο αυτό, όταν χτύπησε η χουντική λογοκρισία, που είχε σκαλώματα με κάποια εξώφυλλα, και τότε πήρε την απόφαση και το μετατρέπει σε δεκαπενθήμερο, μόνο με σκιτσογράφημα και, κάπου στο 1969, μπαίνουμε για καλά στο κόμικς, με ιταλικούς χαρακτήρες: Μπλεκ, Ζαγκόρ, Μίστερ Νο, Κοκομπίλ…

-Πώς προχώρησε η εταιρεία έκτοτε;

Ακολούθησε ένας πραγματικός οργασμός εκδόσεων μέχρι που, το 1979, ο Στέλιος Ανεμοδουράς βίωσε μια πτώχευση που είχε να κάνει και με ενδοοικογενειακές καταστάσεις. Έδινε κιόλας, βοηθούσε, δεν τα αποθήκευε τα λεφτά του. Τότε έκανε ένα restart μέχρι που άλλαξε γενικότερα το σκηνικό των περιοδικών, π.χ. το Μπλεκ έγινε πολυθεματικό και μπορούσες να δεις στο εξώφυλλο τον Αναστόπουλο ή τον Μακγκάιβερ!

-Τον «πολυμήχανο τυχοδιώκτη»! Αλήθεια, δούλεψε αυτό;

Δούλεψε πολύ καλά, όσο δεν φαντάζεσαι! Ο Μπλεκ πουλούσε 60.000 φύλλα την εβδομάδα, πολλές φορές και 100.000 − σε τέτοια νούμερα έφτανε μόνο το Μίκυ Μάους… Το ίδιο καλά ως πολυπεριοδικό τα πήγαινε και η Κατερίνα με το πολυθεματικό στιλ, που δούλεψε αρκετά μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’90, με την είσοδο της ιδιωτικής τηλεόρασης, τα βιντεοπαιχνίδια κ.λπ., οπότε και άρχισε μια πτώση… Άρχισε να φθίνει η πορεία των περιοδικών, είχε σταματήσει το Ζαγκόρ, το 1994 σταματάει κι ο Μπλεκ στην εβδομαδιαία του μορφή.

-Εσύ πότε γεννήθηκες;

Το 1979.

-Ο πατέρας σου ασχολήθηκε ποτέ με την επιχείρηση;

Ο πατέρας μου ποτέ, λόγω προβλημάτων υγείας. Το τιμόνι το κρατούσε ο θείος μου, η θεία μου και ο παππούς μου έως το 2000, που «έφυγε».

-Όταν μπαίνεις εσύ, βρίσκεις μια εταιρεία στα κάτω της;

Θα σου πω, δεν ήταν ακριβώς έτσι. Είναι πολύ σημαντικό ότι από τη δεκαετία του ’90 οι εκδόσεις των κόμικς αρχίζουν να φθίνουν. Το 2000, λοιπόν, που μπήκα εγώ στον χώρο, υπήρχε έντονη και κερδοφόρα δραστηριότητα, αλλά όχι από τον χώρο των κόμικς! Την εταιρεία τη συντηρούσε τότε το κομμάτι των σταυρόλεξων, με τρία δυνατά περιοδικά: Γρίφος, Κουίζ και Σάββατο. Μια δραστηριότητα που την είχαν εγκαινιάσει από τα ’70s ο Στέλιος με τον άλλο γιο του, τον Γιώργο Ανεμοδουρά, και που ήταν, από τα ’90s και μετά, πολύ κερδοφόρος. Καλά πήγαιναν επίσης τα εφηβικά, Κατερίνα, Σούπερ Κατερίνα, Αφισσόραμα, κάποια κλαδικά περιοδικά, κάποια βιβλία, το Science Illustrated, που ήταν μια πολύ αξιόλογη προσπάθεια, και άλλοι λιγότερο δυνατοί τίτλοι, οπότε, το 2000 που μπήκα, υπήρχε πολύ μεγάλη δραστηριότητα.

-Όλα αυτά τα έντυπα τι έχουν απογίνει; Έχει συρρικνωθεί ο κύκλος τους ή τρέχουν παράλληλα με τα κόμικς;

Το κομμάτι των σταυρόλεξων μισθώθηκε, ώστε να αποσβέσουμε τα χρέη της πρώτης εταιρείας, πράγμα που συνεχίζεται έως σήμερα. Το κομμάτι των εφηβικών περιοδικών ήταν κάτι που έφθινε, οπότε το μόνο που είχε μείνει για να σωθεί η παρτίδα ήταν τα κόμικς – η πιο μικρή δραστηριότητα που είχε απομείνει, αλλά η μόνη και η πιο βιώσιμη.

-Άρα έπρεπε να πάρεις αυτό το κομμάτι και ή να το μεγαλώσεις ή όπου σε βγάλει…

Ακριβώς.

-Και τώρα, σήμερα, εκτός από τα παραδοσιακά κόμικς που έβγαζε ο παππούς σου, όσα δηλαδή επιβίωσαν, παίρνεις και τίτλους από το εξωτερικό, όχι απαραιτήτως εβδομαδιαία περιοδικά, αλλά ένα τεύχος ή τέσσερα τεύχη, τόμους να λέμε καλύτερα, κάποια graphic novels… Πώς λειτουργεί αυτό το κομμάτι;

Αυτή η δραστηριότητα μπήκε γιατί, όποιος κληρονομεί κάτι, θέλει να βάλει και μια δική του σφραγίδα, οπότε δεν ήθελα να μείνω μόνο στις εκδόσεις μας, αλλά ήθελα να κάνω και κάποια ανοίγματα, όπου με έπαιρνε βέβαια. Φέραμε αρκετούς τίτλους, τη σειρά Corto Maltese, τη σειρά Blacksad, graphic novels, αυτόνομες εκδόσεις κόμικς, με τίτλους που μας ενδιαφέρουν, και τους ψάχνουμε αρκετά.

-Βλέπεις παρόν και μέλλον σε αυτό το κομμάτι;

Κοίτα, η κοινότητα των σκληροπυρηνικών που ασχολούνται με τα κόμικς στην Ελλάδα ίσως είναι κάτω από 10.000 άνθρωποι.

-Δεν είναι και λίγοι…

Δεν είναι λίγοι, αλλά αυτοί που ακολουθούν όλες τις εκδόσεις είναι πολύ λιγότεροι. Υπάρχει ανταπόκριση, όχι όση θα θέλαμε. Το όνειρό μου είναι να αυξήσουμε την πίτα και να γίνουμε λίγο πιο εξωστρεφείς.

-Δηλαδή;

Η δραστηριότητα του βιβλίου είναι πολύ εσωστρεφής στην Ελλάδα, δεν εξάγουμε. Θα σου δώσω ένα παράδειγμα: Σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες η εξαγωγή των τίτλων τους, δίνοντας τα δικαιώματα σε άλλες αγορές, αγγίζει το 20%. Εμείς είμαστε κάτω από το 1%, σαν να εκδίδουμε περιεχόμενο μόνο για μας. Αντιλαμβάνεσαι ότι, αν δεν στρέψουμε το μάτι μας προς τα έξω, δεν θα υπάρχει πολύ μέλλον.

-Πού οφείλεται αυτό;

Είναι πολλοί λόγοι, θέμα ποιότητας, θέμα χρόνου, παλεύεις να επιβιώσεις… οι μικροί οίκοι στελεχώνονται από έναν εκδότη που τρέχει χίλια πράγματα μαζί με άλλους δυο τρεις πανικόβλητους, οπότε ποιος να ασχοληθεί να μεταφράσει, να «δειγματίσει» το όποιο προϊόν και να αναζητήσει μερίδιο στην ξένη αγορά;

-Μετά την κρίση ήρθε η πανδημία. Ποια είναι η σημερινή κατάσταση;

Το χαρτί έχει πάει 100% πάνω. Ευτυχώς υπάρχει κυβερνητική απόφαση για επιδότηση του μεταφορικού κόστους στους πρακτορειακούς εκδότες. Φυσικά και είναι καλοδεχούμενη, όπως και η επιδότηση της τιμής του χαρτιού. Πέρα από αυτά, η μόνη λύση για όσα συσσωρευμένα χτύπησαν τον κλάδο είναι η αύξηση των τιμών από 10-25%. Πολλοί εκδοτικοί αυξάνουν και τις τιμές του καταλόγου τους, δηλαδή των παλιότερων τίτλων τους. Έτσι πορευόμαστε. Βιβλίο, κόμικς και λοιπά εκδοτικά προϊόντα είναι σαν είδος πολυτελείας.

-Να υποθέσω ότι στη διαμόρφωση ενός πτωτικού κλίματος συνέβαλε και η άφιξη των βιντεοπαιχνιδιών;

100%! Το αναγνωστικό κοινό είναι παιδιά και έφηβοι, οπότε αυτό το νέο διαδραστικό σύμπαν των βιντεοπαιχνιδιών ήταν ένα χτύπημα για τα κόμικς, κάτι που κι εγώ το έζησα ως παιδί. Αν δεν σου δείξει κάποιος μέσα από την οικογένεια, αν δεν μυηθείς από σύμπτωση, τα βιντεοπαιχνίδια κερδίζουν τα κόμικς με δέκα γκολ από τα αποδυτήρια, δεν τίθεται θέμα!

-Ε, ναι, εδώ δεν μπορεί ο άνθρωπος να υποτάξει την τεχνολογία, πώς θα μπορέσουν τα κόμικς;

Είμαι βέβαιος ότι στο μέλλον θα μπει κάποιο πρωτόκολλο σε όλη αυτή τη διαδικασία… Σε μαλθακοποιεί τρομερά όλη αυτή η κατάσταση με το ηλεκτρονικό περιβάλλον. Αυτή η ευκολία να μη σκέφτεσαι, να πατάς ένα thumb up και να καθαρίζεις, εμένα με προβληματίζει πολύ. Δεν το λέω ως αρνητικό, γιατί κι εμένα με ενοχλούσε να κατηγορούν οι μεγάλοι τις συνήθειές μου, οπότε το θέτω με περίσκεψη, ως ένα φαινόμενο που πρέπει να επισημανθεί, όλα αυτά που μαλθακοποιούν τα νέα παιδιά και τα οδηγούν να αφήνουν πράγματα στην άκρη. Δεν είναι μόνο το βιβλίο, μπορεί να είναι και η άθληση, η πολιτική, τόσα και τόσα που παραμερίζονται εύκολα.

-Κατά μία έννοια είναι η μαλθακοποίηση, όπως λες, και κατά μία άλλη έννοια είναι ο περιορισμός των παραστάσεων, ο περιορισμός του λεξιλογίου, ο περιορισμός και των αισθημάτων.

Ακριβώς!

-Καλό είναι οι άνθρωποι να έχουν παραστάσεις που να τους αφήνουν να καταλάβουν ότι υπάρχει κάτι άλλο πέρα από τον δικό τους περιορισμένο μικρόκοσμο. Όσο επικρατεί ο μικρόκοσμος του καθενός, θα υπάρχει μια σκληράδα, θα διαφημίζεται το ξύλο, ο θάνατος, από τις χουλιγκάνικες πρακτικές μέχρι τα κόμικς trap και τα βίντεο…

Αλήθεια, αυτά πώς δεν λογοκρίνονται;

-Ξέρω κι εγώ; Γιατί να λογοκρίνονται; Στα κόμικς υπάρχει λογοκρισία;

Ο Ανεμοδουράς επί χούντας έφαγε λογοκρισία για κάποια εξώφυλλα του Μικρού Ήρωα και έτσι αποφάσισε κι έφερε το Μπλεκ, χαριτολογώντας ότι «δεν θα λογοκρίνετε και τους φίλους σας τους Αμερικάνους…».

-Πήρατε ποτέ έστω μια επιστολή από φρικαρισμένο γονέα για το περιεχόμενο των κόμικς;

Όχι, όσο είμαι εγώ εδώ, αλλά η πρώτη γενεά ιδιοκτησίας στην άνθιση της εταιρείας ήξερε να προσέχει ακόμη και στη Σούπερ Κατερίνα.

-Εμένα με τσάντιζε πάντως στον Μικρό Ήρωα που ο Γιώργος Θαλάσσης δεν προχωρούσε ποτέ στο παρακάτω με την Κατερίνα και το ίδιο και για τον Μικρό Σερίφη, τον Τζιμ Άνταμς, και το κορίτσι του την Νταϊάνα… Έλεγα μέσα μου, γιατί δεν δίνουν ένα φιλάκι, να τελειώνουμε;

Και ο Μπλεκ δεν εμφανίζει τέτοια αισθηματικά θέματα… Αυτό το ανεκπλήρωτο μπορεί να είναι κι ένα μέρος της επιτυχίας. Μετά ελαστικοποιούνται τα πράγματα, π.χ., στο περιοδικό Περιπέτεια, των ίδιων δημιουργών με τον Μπλεκ, ο λοχαγός Μαρκ, έχει σχέση με την Μπέτυ…

-Ποιο είναι το πιο παλαβό πράγμα που σου είπε κάποιος όταν κατάλαβε ότι είσαι παιδί των Εκδόσεων Μικρός Ήρως;

Είναι πάντοτε θερμές οι αντιδράσεις όταν μαθαίνει κάποιος ότι είμαι εγγονός του Στέλιου Ανεμοδουρά και ότι συνεχίζω την εκδοτική δραστηριότητα. Κάθε αντίδραση έχει μια συναισθηματική φόρτιση και φέρνει όμορφες μνήμες. Αυτό που πάντα με εντυπωσιάζει είναι ότι, παρόλο που τις περασμένες δεκαετίες υπήρχε το στερεότυπο ότι τα λαϊκά αναγνώσματα και τα κόμικς ήταν κάτι ευτελές, οι σημερινοί σαραντάρηδες και άνω τούς δίνουν, έστω και καθυστερημένα, τη θέση που τους αρμόζει. Τα αναγνώσματα αυτά υπήρξαν για τους περισσότερους, και κυρίως γι’ αυτούς που «δεν ήταν του βιβλίου», η βασική τους αναγνωστική εμπειρία. Κάποιοι μάλιστα ισχυρίζονται ότι, πολλά από αυτά, ανάμεσα στα οποία είναι και ο Μικρός Ήρως, όχι μόνο δεν υστερούσαν από άποψη λεξιλογίου και αφήγησης, αλλά στέκονταν επάξια δίπλα σε λογοτεχνικά έργα. Αυτή η αναγνώριση είναι διάχυτη πια σε οποιονδήποτε παλαιότερο αναγνώστη συναντώ.

Φωτογραφίες: ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΖΑΒΟΣ
Κείμενο: Θοδωρής Μανίκας
Πηγή: kathimerini.gr