«Μαύρο μυθιστόρημα», το ισπανόφωνο λογοτεχνικό είδος που καταγράφει όσα επισήμως απαγορεύονταν να ειπωθούν

«Πώς να γράψεις αστυνομικά μυθιστορήματα σε μια χώρα που ο βασικός εγκληματίας είναι το κράτος;» αναρωτιέται ο Μεξικανός συγγραφέας Πάκο Ιγκνάσιο Τάιμπο II. Με αυτή την απορία, όπως τη διατυπώνει ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του λογοτεχνικού είδους που στον ισπανόφωνο κόσμο ονομάζεται «novela negra» (μαύρο μυθιστόρημα), ξεκινάει το ντοκιμαντέρ του συγγραφέα και σκηνοθέτη Ανδρέα Αποστολίδη «Latin Noir – Η Λατινική Αμερική μέσα από το αστυνομικό της μυθιστόρημα».

Το ντοκιμαντέρ ταξιδεύει στο Μεξικό, στην Κούβα, στο Περού, στη Χιλή και στην Αργεντινή, αποκαλύπτοντας τα πολλά πρόσωπα του αστυνομικού μυθιστορήματος της Λατινικής Αμερικής και τους λόγους για τους οποίους εξελίχθηκε σε ένα από τα πιο δυναμικά λογοτεχνικά είδη παγκοσμίως. Νότια του Ρίο Γκράντε το παραδοσιακό αστυνομικό μυθιστόρημα έχει διαγράψει τη δική του πορεία, με σημείο εκκίνησης τα μέσα της δεκαετίας του 1970. Οι στρατιωτικές δικτατορίες που επιβλήθηκαν τότε σε πολλές χώρες της νότιας Αμερικής, η βία, η κρατική αυθαιρεσία, η διαφθορά που παρήγαγαν, ώθησαν κάποιους συγγραφείς να δημιουργήσουν ένα νέου είδους αστυνομικό μυθιστόρημα, που μπορούσε να μιλήσει για όσα επίσημα απαγορεύονταν.

Έτσι, το ισπανόφωνο «μαύρο μυθιστόρημα» προτείνει μια πρωτότυπη, εναλλακτική αφήγηση της σύγχρονης ιστορίας από το Μπουένος Αϊρες, στο Σαντιάγο, στην Πόλη του Μεξικού, στην Αβάνα και στη Λίμα, τόπους που επισκέπτεται το κινηματογραφικό συνεργείο του ντοκιμαντέρ. Ανάμεσα στα επίλεκτα λογοτεχνικά ονόματα που παρουσιάζονται στο «Latin noir» είναι ο Περουβιανός συγγραφέας Σαντιάγο Ρονκαλιόλο, από τους σημαντικότερους νέους πεζογράφους της Λατινικής Αμερικής. Γεννημένος στη Λίμα το 1975, έζησε και μεγάλωσε μέσα σε έναν ανελέητο εμφύλιο, κατά τον οποίο το μαοϊκό αντάρτικο κίνημα «Φωτεινό μονοπάτι» εξαπέλυσε πόλεμο τρομοκρατίας ενάντια στο κράτος, και η χώρα βυθίστηκε στο αίμα.

«Οι πρώτες εικόνες που θυμάμαι ήταν σκυλιά κρεμασμένα από τον λαιμό σε στύλους του δρόμου, τα μπλακάουτ τα μεσάνυχτα των Χριστουγέννων ή σε οικογενειακές γιορτές, τις εκρήξεις μέσα στο σκοτάδι. Η καθημερινότητά μας ήταν να μάθουμε να ζούμε με τον τρόμο. Έτσι όλη μου η δουλειά εστιάστηκε στη διερεύνηση του φόβου», λέει ο ίδιος on camera. Η συζήτηση συνεχίζεται στη συνέντευξη που ακολουθεί. «Τα φαντάσματα δεν ζουν σε έναν μεταφυσικό κόσμο, αλλά στις ιστορίες των χωρών και στις καρδιές των ανθρώπων. Εκεί βρίσκονται όλα όσα μας τρομάζουν», σχολιάζει.

«Αν θέλετε να γνωρίσετε την ψυχή μιας κοινωνίας –και τις αμαρτίες της– πηγαίνετε πρώτα στους συγγραφείς του νουάρ», λέει ο συγγραφέας Σαντιάγο Ρονκαλιόλο

– Γιατί επιλέξατε τo αστυνομικό μυθιστόρημα για να «συνομιλήσετε» με την πραγματικότητα της χώρας σας;

– Το «μαύρο μυθιστόρημα» εξερευνά τις σκοτεινές πλευρές μιας κοινωνίας. Τα τρομερά πράγματα που μπορεί να συμβούν εκεί, και τους λόγους για τους οποίους γίνονται. Γεννημένος και μεγαλωμένος σε έναν τόπο όπου πολλά τέτοια τρομερά γεγονότα συμβαίνουν γύρω μας καθημερινά, το νουάρ μου επέτρεψε να κάνω ερωτήσεις για τον εαυτό μου, την ιστορία μου, την ταυτότητά μου. Υπάρχει όμως και ένας λόγος συγγραφικού ύφους: Μου αρέσει να ανακαλύπτω μυστήρια. Ολοι το κάνουμε διαβάζοντας αστυνομικά μυθιστορήματα. Βιαζόμαστε να φτάσουμε στο τέλος τους για να μάθουμε αν έχουμε δίκιο, αν δηλαδή ο κόσμος είναι όπως τον νομίζουμε.

– Τα βιβλία σας διαδραματίζονται σε όλη τη Λατινική Αμερική. Εκτός από τη γλώσσα, ποιο άλλο κοινό στοιχείο συνδέει αυτές τις χώρες;

– Το Καθολικό δόγμα. Οι Ηνωμένες Πολιτείες στη γειτονιά μας. Συγκλονιστικές κοινωνικές ανισότητες. Ημιτελείς Ψυχροί Πόλεμοι. Μακρά ιστορία λαϊκισμού. Πρώην αποικιακός πολιτισμός. Συγκρούσεις ταυτότητας μεταξύ της προ-ισπανικής και της ισπανικής κληρονομιάς. Βία. Βία. Βία. Εάν η Ευρώπη είναι μια Ένωση, εμείς θα μπορούσαμε να ήμασταν άνετα μια μεγάλη χώρα. Απολύτως χαοτική.

– Μιλήστε μας για τον φόβο με τον οποίο ήρθατε αντιμέτωπος από παιδί, και πώς κινητοποίησε τη γραφή σας.

– Όταν ήμουν παιδί, σε ώρες απαγόρευσης κυκλοφορίας ή κατά τη διάρκεια μπλακ άουτ, επειδή μερικοί γείτονες είχαν ηλεκτρισμό με αέριο, παρακολουθούσα ταινίες τρόμου: «Εφιάλτης στον δρόμο με τις λεύκες», «Παρασκευή και 13», τέτοια πράγματα. Μου άρεσαν αυτές οι ταινίες. Νόμιζα ότι ήταν πιο κοντά στη ζωή μου από τον «μαγικό ρεαλισμό» της λατινοαμερικανικής λογοτεχνίας. Τώρα λοιπόν γράφω ιστορίες τρόμου, μόνον που συμβαίνουν στο παρόν.

– Πώς γεννήθηκε ο πιο διάσημος ήρωάς σας, ο εισαγγελέας Φελίξ Τσακαλτάνα, και τι σας συνδέει μαζί του;

– Εχω υπάρξει όπως κι εκείνος δημόσιος υπάλληλος, οπότε πολλά από τα ηλίθια γραφειοκρατικά χαρακτηριστικά του είναι δυστυχώς αυτοβιογραφικά. Αλλά σε ένα βαθύτερο επίπεδο, υποθέτω ότι ενσαρκώνει την αθωότητά μας. Ολοι θέλουμε να πιστεύουμε ότι υπάρχει ένα σύνολο κανόνων για να είσαι καλός άνθρωπος. Κρίνουμε αυτούς που δεν ακολουθούν αυτούς τους κανόνες. Πιστεύουμε ότι έχουμε δίκιο και αυτοί έχουν άδικο. Και τότε έρχεται η πραγματικότητα και καταστρέφει τις βεβαιότητές μας. Η ζωή είναι πολύπλοκη. Ισως κι εμείς οι ίδιοι δεν είμαστε τόσο καλοί όσο θέλουμε να πιστεύουμε. Αυτό διαπίστωσε ο Τσακαλτάνα στα δύο μυθιστορήματά μου, και ίσως είναι ο λόγος που τον κάνει τόσο δημοφιλή.

– Γιατί η αστυνομική λογοτεχνία είναι ένας τρόπος για να συστηθεί στο κοινό η Λατινική Αμερική;

– Επειδή το «μαύρο μυθιστόρημα» γίνεται το πολιτικό μυθιστόρημα κάθε χώρας. Ο Πέτρος Μάρκαρης παρουσιάζει την ελληνική διαφθορά. Ο Σιαλόνγκ Κιου, την κατάχρηση της κινεζικής εξουσίας. Ο Χένινγκ Μάνκελ, την απομόνωση και τη μοναξιά στη Σουηδία. Οι τουριστικοί ξεναγοί σας δείχνουν μια χώρα «μακιγιαρισμένη», όπως προτιμά να φαίνεται στους επισκέπτες της. Αλλά αν θέλετε να γνωρίσετε την ψυχή μιας κοινωνίας –και τις αμαρτίες της–, πηγαίνετε πρώτα στους συγγραφείς του νουάρ.

Το νέο μυθιστόρημα του Σαντιάγο Ρονκαλιόλο «Αλλά ρύσαι ημάς από του πονηρού» θα κυκλοφορήσει στο τέλος της άνοιξης από τις εκδόσεις Καστανιώτη, σε μετάφραση του Κώστα Αθανασίου. Η πολύχρονη έρευνα του Αποστολίδη για το νουάρ της Λατινικής Αμερικής συνοδεύεται και από την έκδοση ενός βιβλίου ομότιτλου με το ντοκιμαντέρ, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Άγρα.

Μάρω Βασιλειάδου – kathimerini.gr