Δέκα χρόνια από την Αραβική Άνοιξη

Πρώτοι εξαφανίστηκαν οι τουρίστες και έπειτα από αυτούς οι Αιγύπτιοι ταξιδιώτες, υποχρεώνοντας το μικρό ξενοδοχείο του Αχμέντ Ταχά στην πλατεία Ταχρίρ του Καΐρου να διακόψει τη λειτουργία του, εν μέσω της πανδημίας.

Η μεταμόρφωση της Ταχρίρ (γνωστής και ως πλατείας των Μαρτύρων στους Αιγυπτίους) άρχισε, όμως, πολύ πριν από το ξέσπασμα της πανδημίας. Πριν από μία δεκαετία, εκατοντάδες χιλιάδες Αιγύπτιοι συγκεντρώνονταν στην Ταχρίρ για να απαιτήσουν την παραίτηση του Χόσνι Μουμπάρακ, δίνοντας το έναυσμα για τις εξεγέρσεις της Αραβικής Ανοιξης. Ο Ταχά, που ήταν τότε 20 χρόνων, βρισκόταν ανάμεσά τους. Σήμερα, λέει ότι δεν αναγνωρίζει πια την πλατεία. Το γρασίδι στο κέντρο της αντικαταστάθηκε από τσιμέντο, με μεγαλόπρεπο μνημείο στο μέσον της, κορωνίδα ανακαίνισης κόστους 6 εκατ. δολαρίων. Αρχαίος οβελίσκος και τέσσερις σφίγγες μεταφέρθηκαν εκεί από τον ναό του Καρνάκ, ενώ φωτισμός νέας τεχνολογίας ρίχνει φως τα σκαλιά από γρανίτη. Ανδρες της αστυνομίας περιπολούν όλο το 24ωρο στην πλατεία, απέναντι από το Αιγυπτιακό Μουσείο.

Το αποτέλεσμα είναι μία πιο εντυπωσιακή αλλά απρόσωπη πλατεία, φαραωνική και στρατοκρατούμενη, αυτό ακριβώς που θα επιθυμούσε ο πρόεδρος της χώρας, Αμπντέλ Φατάχ αλ Σίσι. Η πλατεία Ταχρίρ, γνωστή για την κυκλοφοριακή της συμφόρηση, αλλά και ως τόπος πυροδότησης επαναστάσεων, κατέχει ειδική θέση στον αιγυπτιακό πολιτισμό και την ιστορία της χώρας, σύμβολο και μαζί απειλή για την πολιτική ηγεσία της Αιγύπτου. Κάποιοι αναδείχθηκαν στην εξουσία, χάρη στη βοή του πλήθους της Ταχρίρ, ενώ άλλοι –όπως ο Μουμπάρακ– άκουσαν σε αυτή την κατάρρευσή τους. «Η Ταχρίρ είναι ιερός τόπος. Αν την ελέγξεις, η εξουσία θα είναι δική σου», λέει διαδηλωτής στο ντοκιμαντέρ του 2011 «Η Πλατεία».

Η Ταχρίρ γεννήθηκε χάρη στη ματαιότητα του αντιβασιλέα της Αιγύπτου, Ισμαήλ Πασά, ο οποίος δημιούργησε δίκτυο καλαίσθητων λεωφόρων, με πρότυπο το Παρίσι στα μέσα του 19ου αιώνα, και πήρε το όνομά του: πλατεία Ισμαηλίγια. Μετά την ανακήρυξη της Αιγύπτου σε βρετανικό προτεκτοράτο το 1882, η Ταχρίρ βρέθηκε στο επίκεντρο της αποικιακής πολιτικής, στεγάζοντας μεγάλους στρατώνες, όπου ένας νεαρός αξιωματικός ονόματι Τ.Ε. Λώρενς (περισσότερο γνωστός ως Λώρενς της Αραβίας) πρότεινε την πρώτη στρατιωτική επιχείρηση εναντίον της οθωμανικής αυτοκρατορίας στη Μέση Ανατολή. Η Ταχρίρ στράφηκε, όμως, εναντίον των αποικιοκρατών το 1919, πυροδοτώντας εκτεταμένη εξέγερση, η οποία επέσπευσε την αποχώρηση των Βρετανών από τη χώρα. Πήρε το σημερινό της όνομα «Ταχρίρ» (Απελευθέρωση), μετά την επανάσταση του 1952, που έφερε στην εξουσία τους Ελεύθερους Αξιωματικούς του χαρισματικού εθνικιστή ηγέτη, Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ. Το νέο καθεστώς κατεδάφισε τους βρετανικούς στρατώνες, για να τους αντικαταστήσει με τα αρχηγεία της Αραβικής Ενωσης. Το γιγάντιο μοντερνιστικής αισθητικής κτίριο, γνωστό ως Μουγκαμά, που δεσπόζει στη γωνία της πλατείας, έγινε σύμβολο της ισχύος του αιγυπτιακού κράτους. Πολίτες έμαθαν να κυκλοφορούν στους σκοτεινούς διαδρόμους του, αναζητώντας χαρτόσημα και άδειες από διεφθαρμένους κρατικούς υπαλλήλους.

Ο Νάσερ και οι απόγονοί του συνειδητοποίησαν, όμως, ότι η ισχύς της Ταχρίρ μπορούσε να στραφεί εναντίον τους. Ο αριστερός φοιτητής Σαουκί Ακλ, που κυκλοφορούσε στα καφενεία γύρω από την πλατεία τη δεκαετία του 1970, συμμετείχε σε πολλές διαμαρτυρίες στην Ταχρίρ. Το 1973 βρισκόταν στις διαδηλώσεις διαμαρτυρίας για την αποτυχία της Αιγύπτου να ανακαταλάβει το Σινά από το Ισραήλ, ενώ τέσσερα χρόνια αργότερα, βρέθηκε στο πλευρό των διαδηλωτών, απαιτώντας επισιτιστική βοήθεια από το καθεστώς του Ανουάρ Σαντάτ. «Η Ταχρίρ αποκαλύπτει τα δύο πρόσωπα της Αιγύπτου. Το πρόσωπο της κρατικής γραφειοκρατίας, αλλά και το σημείο από όπου ξεκινούν επαναστάσεις. Ισως τα δύο πρόσωπα να είναι συμπληρωματικά», λέει ο Ακλ. Ο 70χρονος πάλαι ποτέ αριστερός φοιτητής είναι σήμερα επιχειρηματίας, ζει σε εύπορο προάστιο του Καΐρου και –όπως κάθε Αιγύπτιος με αίσθηση αυτοσυντήρησης– αποφεύγει κάθε πολιτική τοποθέτηση. Παρ’ όλα αυτά, δεν μπορεί να κρύψει την περιφρόνησή του για τη νέα εικόνα της Ταχρίρ. «Ο Σίσι μετέτρεψε την πλατεία σε στρατόπεδο, με έπαρση σημαίας, την οποία οφείλουμε να χαιρετούμε κάθε μέρα. Δεν είναι αυτό η Αίγυπτος», λέει ο Ακλ.

Ο στρατάρχης Σίσι χρωστά πολλά στην Ταχρίρ. Οι τεράστιες διαδηλώσεις στην πλατεία το 2013 ανέτρεψαν τον Μοχάμεντ Μόρσι, τον πρώτο δημοκρατικά εκλεγμένο πρόεδρο της χώρας, ανοίγοντας τον δρόμο στον Σίσι. Αμέσως μετά την άνοδό του στην εξουσία, ο Σίσι κινήθηκε γρήγορα αφαιρώντας κάθε ίχνος των επαναστατικών ημερών. Τα συνθήματα στους τοίχους σβήστηκαν και οι τοιχογραφίες βάφτηκαν. Αστυνομικοί και καταδότες γέμισαν την πλατεία και οι διαδηλώσεις απαγορεύθηκαν. Τελευταίο βήμα ήταν η ανακαίνιση. Ακόμη και μετά την ενίσχυση της πανδημίας το καλοκαίρι, τα έργα συνεχίστηκαν στην Ταχρίρ, ενώ παρότι πολλοί Αιγύπτιοι θαύμασαν τις αλλαγές, ελάχιστοι εμφανίστηκαν πρόθυμοι να την επισκεφθούν.

Ακόμη και το κτιριακό συγκρότημα της Μουγκαμά αναμένεται να μετακομίσει. Σύμφωνα με φιλόδοξο σχέδιο αστικής ανάπλασης του Καΐρου, ο πρόεδρος Σίσι διέταξε την κατασκευή νέας διοικητικής πρωτεύουσας, κόστους 60 δισ. δολαρίων, σε απόσταση 30 χλμ. από το κέντρο της αιγυπτιακής μεγαλούπολης. Ο πρόεδρος επιμένει ότι η νέα πρωτεύουσα θα μειώσει την κίνηση οχημάτων και τη ρύπανση στο Κάιρο, βελτιώνοντας την καθημερινότητα των 20 εκατομμυρίων κατοίκων του. Οι επικριτές του Σίσι πιστεύουν, όμως, ότι κίνητρό του είναι η μεταφορά του κέντρου λήψης των αποφάσεων σε ασφαλή απόσταση από κάθε μελλοντικό διαδηλωτή.

Το μόνο που μένει λοιπόν στην Ταχρίρ είναι τα φαντάσματα του 2011. Εκεί, συγκεντρώνονται κάποιες φορές οι απελπισμένοι για να διαμαρτυρηθούν κατά του καθεστώτος. Το 2019, ο 35χρονος Αχμέντ Μοχέι κατέβηκε στην Ταχρίρ, κρατώντας πανό που έγραφε: «Σίσι παραιτήσου!», διαμαρτυρόμενος για πολύνεκρο σιδηροδρομικό δυστύχημα, το οποίο απέδιδε σε κρατική ανικανότητα και διαφθορά. Λίγα λεπτά αργότερα, ο Μοχέι είχε συλληφθεί και οδηγηθεί σε φυλακές υψίστης ασφαλείας. Τον Σεπτέμβριο του 2019, σειρά μικρών διαδηλώσεων που πραγματοποιήθηκαν στην Ταχρίρ διαλύθηκαν αμέσως από την αστυνομία, η οποία προχώρησε σε 4.000 συλλήψεις. Εκτοτε, τα μέτρα ασφαλείας ενισχύθηκαν, προλαμβάνοντας κάθε τέτοια αναζωπύρωση.

Επισκεπτόμενος την περιοχή το περασμένο φθινόπωρο, είδα νεαρούς αστυνομικούς, με πιστόλια στις ζώνες, να απαγορεύουν την πρόσβαση στην πλατεία, ερευνώντας τις τσάντες περαστικών. Τεθωρακισμένα οχήματα της αστυνομίας γυρνούσαν σε κύκλους γύρω από την πλατεία. Σε μία προσπάθεια να αποφύγω τις αστυνομικές ενοχλήσεις, κατέφυγα στο γειτονικό Αιγυπτιακό Μουσείο, στο οποίο οι αλλαγές είναι ραγδαίες. Οι διασημότεροι θησαυροί του, όπως το χρυσό νεκρικό προσωπείο του Τουταγχαμών, μεταφέρονται στο νέο Μεγάλο Αιγυπτιακό Μουσείο, κόστους 1,1 δισ. δολαρίων, σε μικρή απόσταση από τις Πυραμίδες, το οποίο σχεδιάζει να εγκαινιάσει με φανφάρες ο Σίσι τον Ιούνιο.

DECLAN WALSH / THE NEW YORK TIMES