«H άλλη θεραπευτική μέθοδος που διερευνάται είναι οι οροί και τα εμβόλια. Από τον Οκτώβριο του 1918, η χρήση τους χωρίς ειδικό σκοπό, προκειμένου να αυξηθούν οι άμυνες του οργανισμού, γενικεύεται. Στη Νοτιοαφρικανική Ενωση, στις Ηνωμένες Πολιτείες και στη Νέα Ζηλανδία γίνονται προσπάθειες, γενικά με συνδυασμούς αδρανοποιημένων βακτηριδίων, με βάση πνευμονιόκοκκους που κατέστησαν αβλαβείς αλλά που υποτίθεται ότι ενεργοποιούν την παραγωγή αντισωμάτων. (…) Η πραγματική αποτελεσματικότητα αυτών των εμβολίων είναι δύσκολο να προσδιοριστεί, αφού δεν στοχεύουν στον ιό, άγνωστο τότε: το πρώτο εμβόλιο με τον αδρανοποιημένο ιό influenza θα αναπτυχθεί από τον Τόμας Φράνσις Τζούνιορ μόνο το 1944…»

Ο καθηγητής Γεωγραφίας στο Πανεπιστήμιο Μονπελιέ-3, Φρεντί Βινέ, έγραψε ένα σημαντικό βιβλίο για τη «Μεγάλη Γρίπη του 1918» (εκδ. Μεταίχμιο, 2020), κεντρικό θέμα του οποίου είναι ο τρόπος με τον οποίο νοσούσαν τότε οι άνθρωποι και τα μέτρα των Αρχών της εποχής – ειδικά στη Γαλλία. Διαβάζοντάς το είναι σαν να ξανακοιτάζει κάποιος την έκθεση ενός σημερινού παγκόσμιου οργανισμού για την πανδημία του κορωνοϊού χωρίς τις σκοπιμότητες της πολιτικής (και αυτές όμως ερευνώνται από τον Βινέ, καθώς η πανδημία ξεσπά διαρκούντος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου).

Το αφήγημα της επιστήμης 

Γιατί όμως ένας Γάλλος γεωγράφος με ειδίκευση στις φυσικές καταστροφές να ασχοληθεί με την ισπανική γρίπη; «Οι παράγοντες που εξηγούν το ενδιαφέρον μου για αυτή την υπόθεση ήταν το εύρημα στη διάρκεια ερευνών για την οικογενειακή μου ιστορία, σύμφωνα με την οποία, ένας αδελφός του παππού μου πέθανε από την ισπανική γρίπη. Ψάχνοντας να βρω πληροφορίες για αυτή την πανδημία στη Γαλλία, δεν μπόρεσα να βρω ούτε ένα έργο συνθετικό, ένα βιβλίο με αυτό το θέμα».

Ρωτάμε ακόμα τον Βινέ αν η πανδημία θα έπαιρνε μεγαλύτερο χώρο στη συλλογική μνήμη αν δεν είχε ξεσπάσει καταμεσής του πολέμου. «Δεν είμαι σίγουρος για αυτό. Ο πόλεμος παίζει ένα ρόλο στη λήθη της επιδημίας στη συλλογική μνήμη, αλλά δεν αποτελεί τον μοναδικό λόγο. Η ισπανική γρίπη δεν συμφωνούσε με το αφήγημα και την πίστη για την πρόοδο της Ιατρικής που επικρατούσε εκείνη την περίοδο. Η μνήμη ενός ιστορικού γεγονότος διεγείρεται όταν το γεγονός ακολουθεί το μήνυμα που θέλει να δώσει η κοινωνία. Στην αρχή του 20ού αιώνα οι υγειονομικές αρχές πίστευαν ότι οι μολυσματικές νόσοι ήταν στα πρόθυρα της εξαφάνισης από προσώπου Γης. Η μεγάλη επιδημία ήρθε ως ασυνέχεια αυτού του αφηγήματος».

Διάσημοι νεκροί

«Η έναρξη είναι γενικώς αιφνίδια», γράφει ο Βινέ. «Ο ασθενής συχνά μπορεί να πει ποια ακριβώς στιγμή συνέβη. “Μπορούμε”, αναφέρει ένας ειδικός της εποχής, “να παρατηρήσουμε ένα αιφνίδιο κλινικό σύνδρομο, χαρακτηριστικό του οποίου είναι η δύσπνοια που τη συνοδεύει η έντονη κυάνωση (υποκύανη χροιά του δέρματος, ιδίως στο πρόσωπο, όταν υπάρχει έλλειψη οξυγόνου στο αίμα) και κατάσταση ασφυξίας”».

Στην αρχή της πανδημίας, οι γαλλικές αρχές επιχειρούν να υποβαθμίσουν τη σημασία της, ενώ τα Μέσα της εποχής, στρατευμένα στα γαλλικά χρώματα, αναφέρουν ότι η νόσος αφορά άλλες χώρες (Μ. Βρετανία, Γερμανία). Ο Τύπος «αυτολογοκρίνεται» και το κάνει με ευχαρίστηση. Ωστόσο, οι στρατιώτες αρχικά και στη συνέχεια ο γενικός πληθυσμός αρχίζουν να αρρωσταίνουν και να πεθαίνουν σαν τις… μύγες.

Σχεδόν ταυτόχρονα με το τέλος του πολέμου πεθαίνει ο ποιητής Γκιγιόμ Απολινέρ, που έχει προσπαθήσει να καθησυχάσει τους συμπατριώτες του· είχε τραυματισθεί στον κρόταφο στις μάχες του μετώπου, αλλά πέθανε από μια απλή γρίπη. «Αδικη μοίρα να σβήνεις στη σκιά της νίκης (σ.σ.: η ανακωχή υπογράφηκε στις 9 Νοεμβρίου 1918), όταν μάλιστα οι δικοί σου θα πρέπει να περιμένουν μέχρι τις 13 Νοεμβρίου για να σε κηδέψουν», γράφει ο Βινέ.

Πλάι στον Απολινέρ πεθαίνουν από τη γρίπη ο Εγκον Σίλε, ο Εντμόν Ροστάν, διάσημος συγγραφέας του «Σιρανό ντε Μπερζεράκ», ο Βραζιλιάνος πρόεδρος της περιόδου εκείνης, Φρανσίσκο ντε Πάουλα Ροντρίγκες Αλβες, αλλά και ο Βρετανός διπλωμάτης Μαρκ Σάικς, που διαμόρφωσε με τη γνωστή συμφωνία Σάικς – Πικό τη σημερινή Μέση Ανατολή. Στη Γαλλία πεθαίνουν 240.000 άνθρωποι από την πανδημία. Σε παγκόσμια κλίμακα χάθηκαν –σύμφωνα με υπολογισμούς μετά τη δεκαετία του ’90– 48,8 εκατομμύρια έναντι των 24 εκατομμυρίων που είχε υπολογίσει το Lancet στο τέλος της πανδημίας. Η γρίπη γίνεται εποχική μετά το τρίτο κύμα του 1919, δύο χρόνια αργότερα.

Οι γιατροί θέλησαν να επιβάλουν καραντίνα, αλλά δεν πρόλαβαν

Αν ο κορωνοϊός μεταφέρεται με το αεροπλάνο, η γρίπη του 1918 «διαδίδεται» χάρη στα πλοία. «Στην Ευρώπη», λέει στην «Κ» ο Βινέ, «το θέμα της καραντίνας, δηλαδή του κλεισίματος των συνόρων τον Ιούλιο – Αύγουστο του 1918, εξετάζεται αλλά η αρρώστια είναι τόσο μεταδοτική και τόσο αιφνιδίασε στην εκδήλωσή της, ώστε οι γιατροί να ομολογούν ότι είναι πολύ αργά για να κλείσουν τα σύνορα καθώς ο ιός βρισκόταν ήδη στη χώρα. Η καραντίνα ήταν ευκολότερο να επιβληθεί σε απομακρυσμένα νησιά, όπως οι νήσοι Σαμόα, που γνώριζαν από τις εφημερίδες τι είχε συμβεί στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ. Η αποτελεσματικότητα της καραντίνας σχετίζεται και με εκείνους που είχαν την ευθύνη για την προστασία της δημόσιας υγείας στις χώρες αυτές. Παρατηρούμε ότι ο έλεγχος της πανδημίας είναι πιο αποτελεσματικός σε χώρες που είχαν πρότερη εμπειρία επιδημίας (π.χ. ιλαρά στον νότιο Ειρηνικό). Ακόμα, η εφαρμογή της καραντίνας ήταν δύσκολη σε χώρες που είχαν εμπλοκή στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, καθώς ο πληθυσμός ήταν ήδη υποκείμενος σε περιορισμούς. Θα ήταν δύσκολο πολιτικά να επιβληθούν άλλοι περιορισμοί, όπως ένα σημερινό lockdown».
Αραγε, ήταν η ισπανική γρίπη και αυτή μια ζωονόσος που προήλθε από ένα στρατόπεδο στο Κάνσας;

Ο Βινέ σχολιάζει ότι «οι επιστήμονες το πίστευαν… αλλά αυτό δεν είναι λογικό βλέποντας την ιστορία των πανδημιών γρίπης. Είμαστε όμηροι των στρατιωτικών αρχείων που ήταν πολύ εκτενή και πολύ ακριβή αυτή την περίοδο του πολέμου. Εδώ και δέκα χρόνια οι επιδημιολόγοι πιστεύουν ότι η ισπανική γρίπη έλκει την καταγωγή της από την Ασία, την Κίνα, όπως και η προηγούμενη επιδημία γρίπης τον 19ο αιώνα. Δεν είμαι επιδημιολόγος αλλά πρόσφατα άρθρα δεν ξεκαθαρίζουν αν η προέλευση της γρίπης είναι από τα γουρούνια ή τα πτηνά. Σε κάθε περίπτωση, ο ιός AH1N1 μεταλλάχθηκε στην επαφή του με τον άνθρωπο».

Ο Βινέ μελέτησε, επίσης, εξαντλητικά γαλλικά στρατιωτικά αρχεία αλλά και εκείνα της υγειονομικής διοίκησης, περιφερειών και δήμων για να προσδιορίσει το πόσο φονική ήταν η πανδημία. Και το 1918-1919 υπήρχε διχογνωμία για το πώς θα έπρεπε να «σταθμίζεται» η θνητότητα (δηλαδή πόσοι πεθαίνουν απ’ όσους έχουν προσβληθεί με τον ιό) και η θνησιμότητα (πόσοι πεθαίνουν στον γενικό πληθυσμό).

Οταν τον ρωτάμε αν αντιμετώπισε το ίδιο πρόβλημα που αντιμετωπίζουν οι ειδικοί σήμερα με τις στατιστικές του κορωνοϊού, απαντά: «Αντιμετώπισα το ίδιο πρόβλημα για να προσδιορίσω τις αιτίες θανάτου στη διάρκεια της πανδημίας. Στην αρχή της πανδημίας οι γιατροί δεν γνώριζαν τη γρίπη και δεν την κατέγραφαν ως αιτία θανάτου. Ημουν υποχρεωμένος να ανασυνθέσω τις στατιστικές προσθέτοντας θανάτους από μολυσματικές ασθένειες των πνευμόνων αλλά θα έπρεπε π.χ. να αφαιρεθούν τέτοια χρόνια νοσήματα. Ετσι υπολογίζουμε την αυξημένη θνησιμότητα με τη μέση θνησιμότητα και το ίδιο πρέπει να κάνουν οι επιδημιολόγοι μετά το τέλος της πανδημίας της COVID-19. Στην πραγματικότητα, μπορούμε να υποθέσουμε ότι κάποιοι άνθρωποι πέθαναν από την COVID-19 χωρίς να περιληφθούν στις λίστες των νεκρών (π.χ. άνθρωποι με συννοσηρότητα που πέθαναν στο σπίτι τους). Στο ίδιο διάστημα η θνησιμότητα μπορεί να περιορισθεί για άλλους λόγους, όπως μέσα από τη μείωση των τροχαίων ατυχημάτων. Είναι μία σύνθετη (αλλά ενδιαφέρουσα) ιστορία».

Και στη χώρα μας, με όχι λίγες αφορμές, έχει δοθεί η εντύπωση ότι από την τωρινή πανδημία κινδυνεύουν κυρίως «οι άτρωτοι», οι άνθρωποι των υψηλότερων εισοδημάτων. Ο Βινέ λέει ότι η εικόνα είναι και πάλι πιο σύνθετη: «Ακόμα και αν η γρίπη ήταν πολύ μεταδοτική και μπορούσε να προσβάλει τον οποιονδήποτε, κάποιες μελέτες δείχνουν ότι άνθρωποι που ζούσαν σε κακές συνθήκες αποδεκατίσθηκαν από την επιδημία. Ανθρωποι που δούλευαν στα εργοστάσια, ο ένας πάνω στον άλλο, και σε κακό περιβάλλον (θόρυβος, σκόνη). Οσον αφορά το Παρίσι, στο βιβλίο αναφέρομαι σε μια μελέτη που δείχνει υψηλότερη θνησιμότητα στο δυτικό τμήμα της πόλης (που είναι το πλούσιο κομμάτι της). H θνησιμότητα εκεί οφείλεται στην οικογενειακή ζωή. Νεαρές γυναίκες που φρόντιζαν μεγάλες ιδιοκτησίες στο Παρίσι ζούσαν οι ίδιες σε κακές συνθήκες (πολλή δουλειά, ζωή σε μικρούς χώρους, δίχως θέρμανση). Η θνησιμότητα ήταν ακόμα μεγάλη σε χώρους όπου ζούσαν εσωτερικοί μετανάστες (π.χ. οι εργάτες που έρχονταν να δουλέψουν στα εργοστάσια στη θέση εκείνων που είχαν καταταγεί και οι οποίοι ζούσαν σε κακές συνθήκες), όπως ακριβώς γίνεται σήμερα με την COVID-19. Η ισπανική γρίπη “σκότωνε” με λοίμωξη του αναπνευστικού και όλοι όσοι είχαν πρόβλημα στο αναπνευστικό, από παράγοντες όπως σκόνη, υγρασία, στρες, συγκατοίκηση σε μεγάλη πυκνότητα επιβαρύνονταν ανάλογα».

Η κόλαση των νοσοκομείων 

Ολες οι μαρτυρίες, λέει ο Βινέ, δείχνουν ότι «τα νοσοκομεία το 1918 ήταν ένας τρομακτικός κόσμος. Δεν υπήρχε αποτελεσματική θεραπεία για την πανδημία. Εκείνο που ήταν αποτελεσματικό για τους ανθρώπους που έφταναν στο νοσοκομείο ήταν η ανάπαυση αλλά για πολλούς ήταν συχνά πολύ αργά. Κάποιοι από αυτούς πέθαναν, κάποιοι από τους ασθενείς έζησαν αλλά όχι εξαιτίας των φαρμάκων. Για τους ιδιώτες γιατρούς δεν έχω στοιχεία που να δείχνουν ότι αρνήθηκαν υπηρεσίες σε ασθενείς, αλλά κάποια ντοκουμέντα δείχνουν ότι στρατιωτικοί γιατροί αρνήθηκαν να συνεργασθούν με υπηρεσίες που φρόντιζαν αρρώστους της γρίπης. Θεωρούσαν ότι δεν ήταν η δουλειά τους και η κυβέρνηση τους ανάγκασε να το κάνουν».

Tάσος Τέλλογλου – kathimerini.gr