Πώς οι φτωχοί ταΐζουν τους πλούσιους; Έχουν οι μαύροι κατηγορούμενοι τις ίδιες ευκαιρίες με τους λευκούς, να αξιολογηθούν δίκαια σε ένα αμερικανικό δικαστήριο ως προς την πιθανότητα να υποπέσουν εκ νέου σε αξιόποινες πράξεις λίγα χρόνια μετά την αποφυλάκισή τους; Μήπως μεροληπτεί υπέρ συγκεκριμένων πληθυσμιακών ομάδων και σε βάρος άλλων ο αλγόριθμος που αξιολογεί την πιστοληπτική ικανότητα εκατομμυρίων ανθρώπων στη Γερμανία;

Οι απαντήσεις σε ερωτήματα όπως αυτά μπορεί να έμεναν στο σκοτάδι, αν οι δημοσιογράφοι δεδομένων, σε συνεργασία με προγραμματιστές, ντιζάινερς και άλλες ειδικότητες, αλλά και με τη συνδρομή των ίδιων των πολιτών, δεν έσπευδαν να συγκεντρώσουν, να αναλύσουν και να συγκρίνουν δεδομένα, που οι επίσημες πηγές δεν είναι πάντα διατεθειμένες να διαθέσουν. Παραδείγματα δημοσιογραφίας δεδομένων αναλύθηκαν την Παρασκευή 18 Μαρτίου, στη Θεσσαλονίκη, με αφορμή την παρουσίαση της ελληνικής έκδοσης του Εγχειριδίου της Δημοσιογραφίας Δεδομένων-Προς μια κριτική πρακτική δεδομένων», που διατίθεται ελεύθερα από το iMEdD (https://datahandbook.lab.imedd.org/el/).

Πώς λοιπόν λειτουργεί η δημοσιογραφία δεδομένων; Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του έργου με τίτλο «Enslaved land», που υλοποίησαν η ισπανική «El Diariο» και η «El Faro» στο Ελ Σαλβαδόρ, το οποίο διήρκεσε πάνω από έναν χρόνο και απαίτησε τη συνεργασία δέκα δημοσιογράφων σε διάφορες χώρες, αλλά και επιμελητών ύλης, φωτογράφων, ντιζάινερ και προγραμματιστών. Η ομάδα ερεύνησε πέντε καλλιέργειες, δημοφιλείς στους καταναλωτές σε Ευρώπη και ΗΠΑ: ζάχαρη, καφέ, κακάο, μπανάνες και φοινικέλαιο σε Γουατεμάλα, Κολομβία, Ακτή Ελεφαντοστού και Ονδούρα. Επέλεξαν τις καλλιέργειες και τις χώρες, με βάση ανάλυση δεδομένων από 68.000.000 εγγραφές στη data base παγκόσμιου Εμπορίου του ΟΗΕ. Ετσι, κατέληξαν στις καλλιέργειες και τις χώρες, στις οποίες πρέπει να εστιάσουν.

Χιλιάδες στρέμματα φυτειών φοίνικα σε προστατευόμενες περιοχές και συνθήκες δουλείας για τους εργάτες γης

Η ομάδα χρησιμοποίησε πολλών ειδών δεδομένα. Στην Ονδούρα, π.χ., το κλειδί ήταν η χρήση γεωγραφικών πληροφοριών. Σύνθεσαν τον χάρτη χρήσεων γης και αντιπαρέβαλαν την επιφάνεια που καλύπτουν οι φυτείες φοινίκων με τις προστατευόμενες περιοχές. Έτσι διαπίστωσαν ότι 70.000 στρέμματα φυτείας για φοινικέλαιο καλλιεργούνταν σε προστατευόμενες περιοχές, αναδεικνύοντας την περιβαλλοντική καταστροφή. Ο δημοσιογράφος που πήγε στο πεδίο μπόρεσε να ερευνήσει τις φυτείες σε προστατευόμενες περιοχές, αλλά και να εντοπίσει ιστορίες εργατών γης, που ανέδειξαν συνθήκες εκμετάλλευσης που μοιάζουν με δουλεία. Στη Γουατεμάλα, η ομάδα ερεύνησε τη βάση δεδομένων με τα εργοστάσια ζάχαρης. Άντλησε δεδομένα από το τοπικό εμπορικό μητρώο για τα ονόματα των ιδιοκτητών και διευθυντών των εργοστασίων και στη συνέχεια χρησιμοποίησε τα δημόσια αρχεία επιχειρήσεων, για να συνδέσει φυσικά και νομικά πρόσωπα με υπεράκτιες εταιρίες από τα «Panama Papers». Έτσι προέκυψε πως ένα από τα μεγαλύτερα εργοστάσια της χώρας συνεργάστηκε με δικηγορική εταιρεία, για να αποφύγει φορολογία. Η ευρεία προβολή του θέματος που ακολούθησε οδήγησε μεταξύ άλλων σε δημόσια δήλωση της φορολογικής υπηρεσίας της Γουατεμάλας, που έκανε έκκληση για πόρους, προκειμένου να καταπολεμηθεί η φορολογική απάτη τη βιομηχανία της ζάχαρης.

Η «μεροληψία της μηχανής» και οι …ατυχήσαντες κρατούμενοι και δανειολήπτες σε Φλόριντα και Γερμανία

Άλλο παράδειγμα είναι αυτό της σειράς έργων «Machine Bias» («Μεροληψία των Μηχανών») τoυ ανεξάρτητου μη κερδοσκοπικού ειδησεογραφικού οργανισμού «ProPublica», που ξεκίνησε το 2016. Ίσως το πιο εντυπωσιακό κομμάτι της σειράς ήταν μια έρευνα, που εξέθεσε τη φυλετική προκατάληψη των αλγορίθμων αξιολόγησης του κινδύνου υποτροπής εγκληματιών, οι οποίοι χρησιμοποιούνται στις αποφάσεις της ποινικής δικαιοσύνης. Οι δημοσιογράφοι της «ProPublica» υπέβαλαν αίτημα για τα δημόσια αρχεία σχετικά με τις βαθμολογίες στην κομητεία Μπρόγουαρντ στη Φλόριντα και, στη συνέχεια, τις σύγκριναν με το πραγματικό ποινικό ιστορικό, για να δουν εάν ένα άτομο είχε πράγματι επαναλάβει την εγκληματική δράση εντός δύο ετών. Η ανάλυση των δεδομένων έδειξε ότι οι μαύροι κατηγορούμενοι έτειναν να λαμβάνουν υψηλότερες βαθμολογίες κινδύνου από ό,τι οι λευκοί και ήταν πιο πιθανό να χαρακτηρίζονται εσφαλμένα ως υψηλού κινδύνου, ενώ στην πραγματικότητα μετά από δύο χρόνια δεν είχαν συλληφθεί εκ νέου.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα δημοσιογραφίας δεδομένων είναι κι αυτό στο οποίο συμμετείχε το 2018 το γερμανικό «Der Spiegel». Στόχος του έργου ήταν η διερεύνηση ενός εξαιρετικά ισχυρού αλγορίθμου στη Γερμανία -της έκθεσης πίστωσης Schufa- και η ομάδα των ερευνητών θέλησε να διαπιστώσει κατά πόσο αυτός μεροληπτεί υπέρ συγκεκριμένων ατόμων και σε βάρος άλλων. Και κατέληξε, χρησιμοποιώντας τη δημοσιογραφία δεδομένων, ότι αυτό ακριβώς συμβαίνει: η βαθμολογία ευνοούσε συγκεκριμένες ομάδες πολιτών. Το έργο, με τίτλο «OpenSCHUFA», προωθήθηκε κυρίως από τις ΜΚΟ «Open Knowledge Foundation» (OKFN) και «AlgorithmWatch», με συνεργαζόμενους εταίρους το Der Spiegel κα ιτη Βαυαρική Ραδιοτηλεόραση. Μετά τη δημοσίευση των ερευνών για τη Schufa, η Γερμανίδα υπουργός Προστασίας Καταναλωτών ζήτησε μεγαλύτερη διαφάνεια στον τομέα της βαθμολόγησης της πιστοληπτικής ικανότητας. Η ίδια απαίτησε να γνωρίζει ο κάθε πολίτης ποια βασικά χαρακτηριστικά έχουν συμπεριληφθεί στον υπολογισμό της πιστοληπτικής του ικανότητας…

Τι συμβαίνει με τα open data στην Ελλάδα και πόσο ανεπτυγμένη είναι η δημοσιογραφία δεδομένων στη χώρα;

Παραδείγματα όπως τα παραπάνω δείχνουν τον αντίκτυπο που μπορεί να έχει η δημοσιογραφία δεδομένων, η οποία αντλώντας και αναλύοντας δεδομένα ακόμα και όταν δεν υπάρχουν από επίσημες πηγές ή συνδυάζοντας data από διάφορες δεξαμενές, «φωτίζει» ιστορίες, που αλλιώς θα έμεναν σκοτεινές. Μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, η δημοσιογράφος δεδομένων Κέλλυ Κική, project manager στο iMEdD Lab και επιμελήτρια της ελληνικής έκδοσης, επισήμανε ότι η σημερινή παρουσίαση, στην οποία συμμετείχαν δημοσιογράφοι, fact checkers, ερευνητές και καθηγητές, πυροδότησε μια συζήτηση ως προς τη χρήση των δεδομένων, η οποία σχετίζεται πολύ και με την ελληνική πραγματικότητα. «Οι συμμετέχοντες ενδιαφέρθηκαν ιδιαίτερα για τα ανοιχτά δεδομένα και το κατά πόσο η Πολιτεία, οι θεσμοί, οι αρμόδιοι φορείς και γενικώς τα αρμόδια όργανα, όντως συγκεντρώνουν την πληροφορία που πρέπει, όπως πρέπει και τη διαθέτουν ελεύθερα, σε δομημένα σύνολα δεδομένων, μηχαναγνώσιμα, επιτρέποντας σε δημοσιογράφους και άλλους ερευνητές να κάνουν τη δουλειά τους. Αυτό δεν συμβαίνει συχνά στην Ελλάδα» σημείωσε και πρόσθεσε ότι η παροχή δεδομένων είναι υποχρέωση της Πολιτείας και προαπαιτούμενο για να μπορεί η δημοσιογραφία δεδομένων να κάνει τη δουλειά της. Πολλές φορές βέβαια, η συγκέντρωση data γίνεται το έργο της ίδιας της δημοσιογραφίας δεδομένων, καθώς «όταν οι αρμόδιοι οι φορείς δεν διαθέτουν την πληροφορία στους πολίτες, η δημοσιογραφία έχει πλέον τον τρόπο να επιτελεί το έργο της, να τη συγκεντρώνει και να την απελευθερώνει».

Υπάρχει σχετική νομοθεσία στην Ελλάδα, που όντως υποχρεώνει την Πολιτεία να διαθέτει δεδομένα για θέματα δημοσίου ενδιαφέροντος; «Όπως ανέφερε στην τοποθέτησή του ο Χαράλαμπος Μπράτσας, ιδρυτής και πρόεδρος του διοικητικού συμβουλίου του ελληνικού παραρτήματος του ιδρύματος “Open Knowledge Foundation”, η Ελλάδα έχει τη σχετική νομοθεσία, προκειμένου δεδομένα για θέματα δημοσίου ενδιαφέροντος να διατίθενται και να είναι ανοιχτά στους πολίτες. Οι θεσμοί έχουν βάσει νόμου την υποχρέωση να το κάνουν αυτό, αλλά ο νόμος συχνά δεν εφαρμόζεται. Επιπλέον, δεν αρκεί μόνο η εφαρμογή του νόμου, αλλά χρειάζεται και εκπαίδευση των φορέων του δημοσίου και του προσωπικού τους, προκειμένου τα δεδομένα που παρέχουν να τα παρέχουν στο κατάλληλο format και με τους σωστούς τρόπους, ώστε να είναι αξιοποιήσιμα» εξήγησε.

Πόσο ανεπτυγμένη είναι σήμερα η δημοσιογραφία δεδομένων στην Ελλάδα;

«Η δημοσιογραφία δεδομένων γεννήθηκε στον αμερικανικό Τύπο, μετά αναπτύχθηκε στην Ευρώπη κι έχει πια βρει τη θέση της σε μεγάλα ευρωπαϊκά μέσα και πλέον έχει αρχίσει να αναπτύσσεται και στην Ελλάδα. Στο iMEdD Lab, τμήμα του μη κερδοσκοπικού δημοσιογραφικού οργανιμσού iMEdD, αυτό ακριβώς κάνουμε, με έρευνες που έχουν τα δεδομένα στο επίκεντρο, οι οποίες διατίθενται πάντα ανοιχτά με άδεια χρήσης “Creative Commons” και συνοδεύονται από τις σχετικές μεθοδολογίες, για να διευκολύνουμε το έργο της δημοσιογραφικής κοινότητας. Οι συνάδελφοι εκεί έξω, είτε είναι freelancers είτε μέλη μιας αίθουσας σύνταξης και ενδιαφέρονται να ενσωματώσουν στη δουλειά τους μεθοδολογίες της δημοσιογραφίας δεδομένων, μπορούν έτσι να έχουν στη διάθεσή τους μια πρώτη βοήθεια μεθοδολογικά από έργα που έχουν ήδη γίνει και να εμπνευστούν να κάνουν δικά τους. Σήμερα στην Ελλάδα, οι επαγγελματικές προσπάθειες δημοσιογραφίας δεδομένων γίνονται κυρίως από μεμονωμένους δημοσιογράφους ή από ανεξάρτητα σχήματα ερευνητικής δημοσιογραφίας. Δεν έχω δει να έχει αναπτυχθεί ασκούμενη ερευνητική δημοσιογραφία δεδομένων ως εγκαθιδρυμένο τμήμα μέσα σε (ελληνικές) επιχειρήσεις μέσων μαζικής ενημέρωσης και αυτό νομίζω είναι το μεγάλο στοίχημα για τη βιομηχανία των media, υπό την έννοια ότι, στην εποχή μας, αν θέλουμε να κάνουμε δημοσιογραφική έρευνα, πλέον ενσωματώνουμε τα δεδομένα σε αυτή».

Η Ελίνα Μακρή, δημοσιογράφος, ερευνήτρια στο Τμήμα Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, επισήμανε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ότι στη διαδικασία της άσκησης δημοσιογραφίας δεδομένων, δεν πρέπει να παραγνωρίζουμε ότι τα data είναι απλά ένα εργαλείο. «Είναι ένα “μαχαίρι” στο χέρι μας, αλλά μη συγκρίνουμε το μαχαίρι με το χέρι. Να μην έχουμε υπερενθουσιασμό με τα δεδομένα, να μη μένουμε στην υπολογιστική σκέψη μόνο. Η δουλειά του δημοσιογράφου είναι να κάνει μια συνεκτίμηση πολλών διαφορετικών παραγόντων» είπε χαρακτηριστικά.