Όλους τους δείκτες υγείας στην Κρήτη έχει κατά τα τελευταία – τουλάχιστον 50 χρόνια – επηρεάσει η κατάχρηση φυτοφαρμάκων, όπως αποκαλύπτει στην εφημερίδα “Νέα Κρήτη” ο παιδοχειρουργός-συνεργάτης του Εργαστηρίου Τοξικολογίας Ιατρικής Σχολής Κρήτης και μέλος Ιατρικού Συλλόγου Ηρακλείου Δημήτρης Πετράκης.

Αναλυτικότερα, τα τελευταία 50 χρόνια, όπως λέει, ο πληθυσμός της Κρήτης αυξήθηκε κατά 20%, ο αριθμός των γεννήσεων ανά 1.000 κατοίκους μειώθηκε κατά 50%, ο αριθμός των θανάτων αυξήθηκε κατά 90%, των νέων κρουσμάτων από καρκίνο κατά 60% και στα δύο φύλα, ο αριθμός των εμβολίων αυξήθηκε κατά 570%, το κόστος των εμβολίων αυξήθηκε κατά 4.000%, ενώ ο αριθμός των ιατρών αυξήθηκε κατά 700%!

Στην Κρήτη, με πληθυσμό 5% της χώρας, καταναλώνονται ετησίως 3.000 τόνοι φυτοφαρμάκων στις θερμοκηπιακές καλλιέργειες και 230 τόνοι για τους τέσσερις ψεκασμούς δακοκτονίας των ΔΑΟ Κρήτης (ποσότητα μεγαλύτερη του 10% της χώρας), κόστους δεκάδων εκατομμυρίων ευρώ, για παραγωγή φυτικών προϊόντων αξίας περίπου 700 εκατομμυρίων ευρώ. Τα στοιχεία αυτά ανήκουν στον Δημήτρη Πετράκη, ο οποίος προσθέτει ότι «η ετήσια παγκόσμια κατανάλωση φυτοφαρμάκων το 2007 ήταν 6 εκατομμύρια τόνοι με κόστος αγοράς 35 δισ. δολάρια.

Στην Ελλάδα, το ίδιο έτος, κατά τον Ελληνικό Σύνδεσμο Φυτοπροστασίας, καταναλώθηκαν 30.000 τόνοι, συνολικής αξίας 164,4 εκατομμυρίων ευρώ (αρκετά υποτιμημένη), ποσό που αντιστοιχεί στο 15-25% του κόστους παραγωγής, ανάλογα με το αν είναι δανειοδοτούμενη ή μη η αγροτική εκμετάλλευση.

Ο μέσος Έλληνας αγρότης καταναλώνει κάθε χρόνο 25 κιλά φυτοφάρμακα, ενώ ο μέσος καλλιεργητής θερμοκηπίων καταναλώνει κάθε χρόνο 302 κιλά για 3,5 στρέμματα θερμοκηπίων».

Η έκθεση και τα προβλήματα υγείας

Ο Δημήτρης Πετράκης λέει στην εφημερίδα μας, επίσης, μεταξύ των άλλων ότι «υπάρχει σοβαρό κενό νομοθεσίας για τη χρήση απαγορευμένων, ληγμένων και λαθραίων φυτοφαρμάκων, καθώς επίσης και μη ορθής διαχείρισης των ψεκαστικών υπολειμμάτων και κενών φιαλών φυτοφαρμάκων. Δεν εφαρμόζονται τα μέτρα προστασίας κατά τους ψεκασμούς. Τα χρησιμοποιούμενα φυτοφάρμακα στις θερμοκηπιακές καλλιέργειες είναι 18-20 ποικίλης τοξικότητας, με δύο περίπου ψεκασμούς ανά εβδομάδα. Οι περισσότεροι καλλιεργητές ψεκάζουν τα χόρτα έξω από τα θερμοκήπια με ζιζανιοκτόνα και ρίχνουν το υπόλοιπο του ψεκαστικού υγρού έξω από το θερμοκήπιο…».

Αμέσως παρακάτω ο γνωστός επιστήμονας αναφέρει ότι στις περιοχές με θερμοκηπιακές καλλιέργειες στο νησί μας «παρατηρείται ανεπάρκεια κατάρτισης ψεκαστών, τα ψεκαστικά μηχανήματα δεν ελέγχονται και δεν τηρούνται οι ελάχιστες αποστάσεις ψεκασμών από κατοικίες. Η κατάχρηση φυτοφαρμάκων έκανε ανθεκτικούς τους εχθρούς-στόχους σε βάρος του αγροτικού εισοδήματος, των καταναλωτών και του περιβάλλοντος». Ο Δημήτρης Πετράκης επικαλείται, όμως, και στοιχεία του υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης, της Ευρωπαϊκής Αρχής για την Ασφάλεια των Τροφίμων και Αγροτικών Συνεταιρισμών, σύμφωνα με τα οποία «τα αγροτικά προϊόντα εγχώριας κατανάλωσης έχουν δεκαπλάσια υπολειμματικότητα φυτοφαρμάκων από τα εξαγώγιμα. Η απόρριψη των κενών φιαλών στα κοινά σκουπίδια είναι σημαντική απώλεια ενέργειας, προκαλεί ρύπανση περιβάλλοντος, θάνατο θαλάσσιων οργανισμών και χρειάζονται περισσότερα από 400 χρόνια για την αποσύνθεσή τους».

«Χρειάζονται άμεσα μέτρα»

Ο παιδοχειρουργός-συνεργάτης του Εργαστηρίου Τοξικολογίας Ιατρικής Σχολής Κρήτης και μέλος Ιατρικού Συλλόγου Ηρακλείου, Δημήτρης Πετράκης, τονίζει ακόμη ότι «χρειάζεται άμεση ρύθμιση, από την Περιφέρεια Κρήτης και τον ΕΣΥΦ, για τη συλλογή και ανακύκλωση των κενών φιαλών συσκευασίας στα καταστήματα πώλησής τους, όπως γίνεται με τα ληγμένα ή αχρησιμοποίητα φάρμακα. Να οριστικοποιηθούν οι χρήσεις γης και να αυξηθούν οι ελάχιστες αποστάσεις ψεκασμών στα 100 μέτρα από κατοικίες, όπως ισχύει στις περισσότερες χώρες. Να γίνεται βιοπαρακολούθηση της έκθεσης των αγροτών από πιστοποιημένα εργαστήρια. Να γνωστοποιείται η ετήσια κατανάλωση φυτοφαρμάκων στις καλλιέργειες της Κρήτης. Να μειωθεί η κατανάλωση φυτοφαρμάκων και να αυξηθεί η εκπαίδευση των αγροτών, καταναλωτών και μαθητών. Τέλος, να υπάρχει ενημέρωση και εκπαίδευση όλων των εμπλεκόμενων στο σύστημα παροχής ιατρικών υπηρεσιών και ιδιαίτερα στον τομέα των χρόνιων νοσημάτων».

«Αποδεικνύουν τη συσχέτιση»

Πώς όμως επιβεβαιώνονται οι συσχετισμοί φυτοφαρμάκων με ασθένειες; Ο Δημήτρης Πετράκης απαντά: «Πολλές επιδημιολογικές μελέτες, εργαστηριακά ευρήματα και πειράματα αποδεικνύουν τη συσχέτιση της μακροχρόνιας έκθεσης σε φυτοφάρμακα στην πρόκληση ασθενειών σε ανθρώπους, φυτά και ζώα, καθώς και μόνιμη ρύπανση εδαφών και περιβάλλοντος.

Οι μηχανισμοί που χρησιμοποιούνται κατά τη χρόνια έκθεση σε φυτοφάρμακα εξαρτώνται από τις φυσικοχημικές ιδιότητες των χημικών συστατικών στα μείγματα έκθεσης, τα όρια των φυτοφαρμακευτικών υπολειμμάτων στα τρόφιμα, τη διάρκεια και την επαναληπτικότητα της έκθεσης, την ιδιοσυγκρασία των εκτεθειμένων, την ηλικία, τη συνύπαρξη ασθενειών κ.ά. Κύριοι μηχανισμοί πρόκλησης νοσηρότητας είναι η παραγωγή ελεύθερων ριζών, η διαταραχή ισορροπίας ενζύμων, ιόντων, νευροδιαβιβαστών, ορμονών, πρωτεϊνών, μεταφοράς ηλεκτρονίων και παραγωγής ενέργειας στα μιτοχόνδρια, η εξάντληση των αντιοξειδωτικών ενζύμων και της άμυνας των κυττάρων, ο κατακερματισμός του DNA, η διάσπαση χρωματίδων, οι χρωμοσωματικές βλάβες και η αδυναμία επιδιόρθωσής τους, η υπεροξείδωση λιπιδίων, και οι ενδοκρινικές, γενετικές και επιγενετικές διαταραχές.

Αυτοί οι βιοχημικοί, μοριακοί, βιολογικοί και οξειδωτικοί μηχανισμοί επηρεάζουν αρνητικά όλες τις βασικές λειτουργίες των κυττάρων, όπως μεταβολισμό, άμυνα, ενδοκυττάρια σηματοδότηση, επικοινωνία και αναπαραγωγή. Η μακροχρόνια έκθεση σε φυτοφάρμακα, άμεσα και έμμεσα, αυξάνει την παραγωγή προφλεγμονωδών ουσιών και ογκογενετικών πρωτεϊνών. Σε ευπαθείς ομάδες όπως παιδιά, εγκύους και ηλικιωμένους, καθώς και κατά την εμβρυϊκή περίοδο, η έκθεση σε φυτοφάρμακα μπορεί να προκαλέσει την εκδήλωση χρόνιων ασθενειών ή συγγενών ανωμαλιών».

Οι χρόνιες ασθένειες

Ο Δημήτρης Πετράκης συνεχίζει λέγοντας ότι «οι χρόνιες ασθένειες που σχετίζονται με τη μακροχρόνια έκθεση σε μείγματα φυτοφαρμάκων είναι κατά κατηγορία:

– Νευροενδοκρινικές διαταραχές όπως θυρεοειδοπάθειες, υπερτροφία και αδενώματα επινεφριδίων, κρυψορχία, υποσπαδίας, μείωση πρωκτογεννητικής απόστασης, πρώιμη έναρξη περιόδου και καθυστέρηση εμμηνόπαυσης, διαταραχές σεξουαλικής ταυτότητας και προσανατολισμού.

– Νευροεκφυλιστικές παθήσεις Parkinson’s, Alzheimer’s, άνοια, πλάγια μυατροφική σκλήρυνση, περιφερειακές νευροπάθειες και οπτική νευρίτιδα.

– Νευροσυμπεριφορικές διαταραχές όπως κεφαλαλγίες, εθισμός σε ουσίες, παραβατική συμεριφορά, υπερκινητικότητα, αυτισμός, διαταραχές προσοχής, δεξιοτήτων, όρεξης, διατροφής, ύπνου, απόλαυσης, κοινωνικής και σεξουαλικής συμπεριφοράς, πανικού, υπεραλγησία, εκφυλισμός ωχράς κηλίδας, έκπτωση ακοής, όρασης και κατάθλιψη.

– Μεταβολικά νοσήματα όπως υπερλιπιδαιμία, χοληστερολαιμία, λιπώδης διήθηση ήπατος, παχυσαρκία, αντίσταση ινσουλίνης, σακχαρώδης διαβήτης, έλλειψη βιταμίνης D και οστεοπόρωση.

– Διαταραχή μικροβιακού πληθυσμού γαστρεντερικού (δυσβίωση εντέρου), δυσανεξία σε φάρμακα, διαταραχές ανοοαπόκρισης και αύξηση εμβολίων.

– Αναπνευστικές διαταραχές, αλλεργία, χρόνια ασθματική βρογχίτιδα και Χρόνια Αποφρακτική Πνευμονοπάθεια.

– Καρδιαγγειακές ασθένειες όπως αρτηριοσκλήρυνση, υπέρταση, θρομβώσεις, έμφραγμα, αγγειοπάθειες και κολπική μαρμαρυγή καθώς και εγκεφαλικά επεισόδια.

– Αναπαραγωγικές παθήσεις όπως μειωμένος αριθμός, μεταβολισμός και κινητικότητα ωαρίων και σπερματοζωαρίων, μείωση τεστοστερόνης, αδυναμία γονιμοποίησης και εγκατάστασης ωαρίων στη μήτρα, υπογονιμότητα, προωρότητα, καθυστέρηση ενδομήτριας ανάπτυξης (μικρά για την ηλικία κύησης, λιποβαρή ή θνησιγενή νεογνά) και ινομυώματα μήτρας.

– Αυτοάνοσα νοσήματα, όπως ερυθηματώδης λύκος, ρευματοειδής αρθρίτιδα, θυρεοειδίτιδα Hashimoto’s, νόσος Crohn, πολλαπλή σκλήρυνση και ανοσολογικά ελλείμματα.

– Κακοήθη αιματολογικά νοσήματα όπως λεμφώματα ή λευχαιμίες και καρκίνοι δέρματος, πνευμόνων, μαστού, νεφρών, ήπατος, παγκρέατος, ήπατος, προστάτου και παχέως εντέρου.

– Συγγενείς ανωμαλίες όπως σχιστίες προσώπου, ελλείμματα κεντρικού νευρικού συστήματος (ανεγκεφαλία, μυελομηνιγγοκήλη), ατρησίες, διαφραγματοκήλη, υπετροφική πυλωρική στένωση, συγγενείς καρδιοπάθειες, νόσος Hirschsprung’s, συγγενείς ουροπάθειες από στένωση ή παλινδρόμηση ουρητήτων, λευχαιμία παιδιών και παιδιατρικός καρκίνος εγκεφάλου, νευροβλάστωμα, νεφροβλάστωμα και οστεοσάρκωμα».

Οι επιπτώσεις σε ζώα και φυτά

Και παρακάτω ο κ. Πετράκης αναφέρει: «Οι επιπτώσεις της έκθεσης σε φυτοφάρμακα στα ζώα είναι η μείωση του αριθμού, η αύξηση αποβολών, οι μεταμορφώσεις, η αποδιοργάνωση των μελισσοσμηνών, νέες ασθένειες, μείωση άμυνας και η καταστροφή των ωφέλιμων οργανισμών. Τα φυτοφάρμακα καταστρέφουν βιομάζα 2,5 τόνων βακτηρίων, μυκήτων, γαιοσκωλήκων και άλλων οργανισμών σε κάθε στρέμμα εδάφους, και έχουν προκαλέσει μείωση του πληθυσμού των πουλιών κατά 40% τα τελευταία 30 χρόνια.

Οι επιπτώσεις της χρήσης φυτοφαρμάκων στα φυτά είναι η καταστροφή του χημικού και βιολογικού περιβάλλοντος της ριζόσφαιρας, η αναστολή της σύνθεσης ουσιών και της φωτοσύνθεσης, η εξάντληση των χλωροπλαστών και των αμυντικών μηχανισμών, η ανθεκτικότητα στα φυτοφάρμακα, οι νέες ασθένειες, η εγκατάλειψη ντόπιων ποικιλιών και η προσφυγή στις μεταλλαγμένες.

Στο περιβάλλον τα φυτοφάρμακα μειώνουν το οργανικό φορτίο στα εδάφη, αυξάνουν την κατανάλωση λιπασμάτων και νερού, ρυπαίνουν έδαφος και υδροφορείς, αερομεταφέρονται σε μεγάλες αποστάσεις και περιορίζουν τη βιοποικιλότητα…».

Η αλόγιστη χρήση φυτοφαρμάκων

Ο Δημήτρης Πετράκης μάς έδωσε και στοιχεία σύμφωνα με τα οποία «η αλόγιστη και υπερβολική χρήση των φυτοφαρμάκων τις τελευταίες δεκαετίες γίνεται εμφανής όταν η παγκόσμια κατανάλωση των 500.000 τόνων το 1955 συγκριθεί με την κατανάλωση των 4,3 εκατ. τόνων το 2005, δηλαδή αύξηση 863%, ενώ η αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού και σιτηρών το ίδιο διάστημα ήταν 250% και 275% αντίστοιχα…».

Αλέκος Στεφανάκης: «Εξαιρετικές οι κρητικές ζωοτροφές»

Δεν είναι όμως μόνο τα φυτικά προϊόντα της Κρήτης στα οποία θα πρέπει να έχουμε αυξημένη προσοχή τόσο ως παραγωγοί όσο και ως καταναλωτές ώστε να αναζητούμε πάντοτε τα πιο ασφαλή τρόφιμα. Έχουμε και τον τομέα της κτηνοτροφίας. Στο ερώτημά μας για τις ζωοτροφές από τις οποίες τρέφονται τα ζώα, έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον η θέση του κτηνίατρου και προέδρου του Παραρτήματος Κρήτης του Γεωτεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδος Αλέκου Στεφανάκη: «Η Κρήτη έχει την καλύτερη βιομηχανία ζωοτροφών στη χώρα, σε επίπεδο οργάνωσης, βιομηχανικής παραγωγής και τρόπου δουλειάς. Κι αυτό όλο έγινε γιατί μέσα από αυτή τη διαδικασία έχουν εκσυγχρονίσει κατά 40% έως και 50% την αιγοπροβατοτροφία μας. Υπάρχει μια εξέλιξη στην εκτροφή των κουνελιών πολύ καλή, και έχουμε αυτάρκεια, με αποτέλεσμα αυτό το επίπεδο να έχει οδηγήσει σε ένα πολύ καλό επίπεδο και την παραγωγή ζωοτροφών. Τα εργοστάσια της Κρήτης στο σύνολό τους (κάτι που γνωρίζω από πρώτο χέρι, γιατί τους έχω κάνει τα συστήματα διαχείρισης και ασφάλειας των ζωοτροφών που είναι νομική υποχρέωση) δουλεύουν εκπληκτικές τροφές. Δε χρησιμοποιούν ζωικά υποπροϊόντα εκτός από γάλα, το οποίο δεν είναι υποπροϊόν. Παράλληλα, επειδή τηρείται το πρόγραμμα του αυτοελέγχου από το υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων και σε κάθε Περιφερειακή Ενότητα υπάρχει ο επόπτης ζωοτροφών, γίνονται προγραμματισμένα σε ετήσια βάση δειγματοληψίες τυχαίες, χωρίς προειδοποίηση, από τα εργοστάσια. Και έτσι, βλέποντας τις αναλύσεις, επιβεβαιώνεται η ποιότητα. Και το δεύτερο είναι ότι υπάρχει η επιτήρηση στο σύστημα…».

Ωστόσο, καταλήγει λέγοντας ότι «χρειάζεται προσπάθεια για να κρατήσουμε “ζωντανό” αυτό το σύστημα ζωοτροφών. Διότι, με βάση τις τιμές στο αρνί και στο γάλα, διακυβεύεται όλο αυτό το παραγωγικό σύστημα να πάθει απίστευτες ζημιές. Και είναι κρίμα για τον τόπο και για την Κρήτη. Ο καταναλωτής λοιπόν θα ξέρει ότι οι τροφές είναι σύνθετες, καταπληκτικές, που καλύπτουν τις ανάγκες των ζώων μόνο από φυτικά υλικά και χωρίς φάρμακα. Και μάλιστα, όπου οι βιομηχανίες βρουν ντόπιες καλλιέργειες σιτηρών, με φανατισμό τις προτιμούν για να αγοράσουν την πρώτη ύλη…».

Όλα αυτά λοιπόν ένα βασικό συμπέρασμα μας δίνουν… Την ανάγκη για επιστροφή στην παραδοσιακή κτηνοτροφία. Και δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι μόνο για το έτος 2016 στοιχεία που συλλέχθηκαν σε επίπεδο Ε.Ε. κατέδειξαν ότι τα χημικά στοιχεία, και ιδιαίτερα τα βαρέα μέταλλα, όπως το κάδμιο, ο μόλυβδος, ο υδράργυρος και ο χαλκός, κατέχουν το υψηλότερο ποσοστό ανάμεσα στα μη συμμορφούμενα δείγματα που υποβλήθηκαν στην EFSA από 27 κράτη-μέλη, αντιστοιχώντας στο 5,02% αυτών.

Κωστής Παπαδάκης: «Χωρίς φυτοφάρμακα δεν μπορούμε να παράγουμε»

Από την πλευρά του, ο γεωπόνος και πρώην διευθυντικό στέλεχος της πρώην Αγροτικής Τράπεζας Ελλάδος Κωστής Παπαδάκης, που για δεκαετίες ερχόταν σε επαφή και συνεργασία με τους παραγωγούς στα θερμοκήπια της Κρήτης, λέει στη “Νέα Κρήτη”: «Τα φυτοφάρμακα βοηθούν την παραγωγή ως προς την ποσότητα και την ποιότητα, διότι είναι τόσο μολυσμένη η ατμόσφαιρα που δίχως τη χρησιμοποίησή τους δεν μπορείς να παράγεις προϊόν καλής ποιότητας και οικονομικά να συμφέρει. Υπάρχει όμως και η αρνητική πλευρά που αφορά στο περιβάλλον και τον άνθρωπο. Πάντως, από την εμπειρία που έχω βλέπω ότι υπάρχει βελτίωση. Υπάρχει ενημέρωση οπωσδήποτε περισσότερη απ’ ό,τι υπήρχε παλαιότερα. Εγώ θυμάμαι παλιότερα παραγωγούς που έμπαιναν στο θερμοκήπιο, έκαναν χρήση των φυτοφαρμάκων και μετά από λίγο καιρό πέθαιναν από καρκίνο. Και πολλές φορές θυμάμαι παραγωγούς που μέσα στα θερμοκήπια, όπου είναι κλειστός ο χώρος, ψέκαζαν και στη συνέχεια προλάβαιναν και έβγαιναν έξω και λιποθυμούσαν. Ήταν δηλαδή άμεση η επίδραση των φαρμάκων…».

Ωστόσο, σε σχέση με παλαιότερα, ο Κωστής Παπαδάκης εντοπίζει δύο βασικές διαφορές: Η πρώτη είναι ότι έχουν μειωθεί τα πολύ τοξικά φάρμακα. Και η δεύτερη ότι υπάρχει καλύτερη ενημέρωση απ’ ό,τι υπήρχε παλιά. «Αλλά πρέπει να γίνει σαφέστατο ότι οι βλάβες που προκαλούν στον άνθρωπο και το περιβάλλον είναι πολύ σημαντικές και πολλές φορές ανεπανόρθωτες…».

Μανόλης Ορφανουδάκης: «Καμία σχέση με τις προηγούμενες δεκαετίες»

«Οι ίδιοι οι επιστήμονες επιβεβαιώνουν ότι στο Τυμπάκι σήμερα η κατάσταση δεν έχει καμία σχέση με την κατάσταση που επικρατούσε πριν από δεκαετίες», λέει στη “Νέα Κρήτη” ο πρόεδρος του Αγροτικού Συλλόγου Τυμπακίου Μανόλης Ορφανουδάκης.

Ο συνδικαλιστής κάνει λόγο για μείωση των δραστικών ουσιών των φαρμάκων και για συνεχή απαγόρευση από την Ε.Ε. πολλών ουσιών που κρίνονται ύποπτες για καρκινογενέσεις. Αντίθετα, κάνει λόγο για μεγάλο κίνδυνο που αντιμετωπίζει η δημόσια υγεία από τα προϊόντα των τρίτων χωρών.

«Οι χώρες εκτός Ε.Ε. χρησιμοποιούν πολλά ισχυρά φυτοφάρμακα που είναι απαγορευμένα. Πολύ συχνά εντοπίζονται και κατάσχονται στην Αθήνα προϊόντα από την Αλβανία και άλλες τρίτες χώρες, λόγω υπολειμματικότητας», τονίζει χαρακτηριστικά ο πρόεδρος του Αγροτικού Συλλόγου Τυμπακίου. Ο Μανόλης Ορφανουδάκης καλεί τους καταναλωτές να στηρίζουν πάντοτε τα ντόπια προϊόντα και το κράτος να εντείνει τους ελέγχους κατά των ελληνοποιήσεων.