Αποκλεισμός για τα άτομα με αναπηρία (και) στη γλώσσα
Με προσβλητικές εκφράσεις που δυστυχώς χρησιμοποιούνται σε καθημερινή βάση, ο μισαναπηρικός λόγος αποτελεί ένα από τα βασικά μέσα διαιώνισης των προκαταλήψεων για τα άτομα με αναπηρία
Ο Βαγγέλης Αυγουλάς «βλέπει με τα μάτια της ψυχής», οι Cool Crips (Σπύρος Nταντανίδης και Γρηγόρης Χρυσικός) είναι «παιδιά-θαύματα», η συμμαθήτρια με διάσπαση προσοχής και δυσγραφία είναι «καθυστερημένη». Ο Βίτγκενσταϊν είπε το γνωστό «τα όρια της γλώσσας μου είναι τα όρια του κόσμου μου» – και πράγματι χρησιμοποιώντας φράσεις σαν τις παραπάνω, πολλοί δείχνουν πόσο περιορισμένος είναι ο κόσμος τους απέναντι στα ανάπηρα άτομα.
Μέσα από τις σελίδες των Cool Crips σε Facebook και Instagram, ο Σπύρος και ο Γρηγόρης μοιράζονται – με ισχυρή δόση (αυτο)σαρκασμού και δηκτικότητας – τις σκέψεις τους για αναπηρικά ζητήματα. Ένα από αυτά είναι ο μισαναπηρισμός, δηλαδή οι ενέργειες, οι συμπεριφορές, οι πρακτικές που αντιμετωπίζουν τα ανάπηρα άτομα ως κατώτερα και οδηγούν στον αποκλεισμό τους. Στην πιο απλή, στην πιο καθημερινή του μορφή, ο μισαναπηρισμός περνάει μέσα από την επικοινωνία.
«Ο μισαναπηρικός λόγος είναι προσβλητικός και δυσάρεστος. Περιγράφει σώματα ανθρώπων ως υποδεέστερα, όπως το “καλά, παραπληγικό είσαι;”. Το στενάχωρο είναι ότι βρίσκεται παντού. Το συναντάμε σε επίσημο πολιτικό λόγο (πχ. “η κυβέρνηση κωφεύει στα προβλήματα”), σε οπαδικά συνθήματα, σε καθημερινές τηλεοπτικές εκπομπές και σε διαλόγους μέσα σε ένα κομμωτήριο», σημειώνουν στην ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ.
«Χαρακτηρίζεται κάποιος από μια κατάσταση ζωής, όπως είναι και το χρώμα των μαλλιών, το χρώμα των ματιών, το ύψος, το βάρος», επισημαίνει με τη σειρά του ο Βαγγέλης Αυγουλάς, τυφλός δικηγόρος, μέλος του Δ.Σ. του Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών και πρόεδρος της ΑΜΚΕ «Με Αλλα Μάτια».
Στα αγγλικά υπάρχει και μια διαφοροποίηση μεταξύ του μισαναπηρισμού («disablism») και της εξιδανίκευσης της κανονικότητας («ableism», από το able που σημαίνει ικανός) – δύο έννοιες που πάνε χέρι-χέρι. «Το “είμαι όλος αυτιά” δεν κολλάει πολύ, αν το πεις στη νοηματική, αλλά κατά την άποψή μας είναι ένα παράδειγμα ableist λόγου που με λίγο χιούμορ μπορεί και να στρώσει», αναφέρουν ο Σπύρος και ο Γρηγόρης.
Το «παιδί», οι «ειδικές ανάγκες» και ο… Μπάτμαν
Από τα πιο συνηθισμένα «φάουλ» της γλώσσας – και ένδειξη μισαναπηρισμού – απέναντι σε άτομα με αναπηρία είναι ο ατυχής χαρακτηρισμός τους ως «παιδιά», ανεξαρτήτως ηλικίας.
Διαπιστώνοντας μια παιδική προσέγγιση προς άτομα σαν τους ίδιους, οι Cool Crips τονίζουν ότι ο μη ανάπηρος πληθυσμός έχει «ποτιστεί» με την αντίληψη ότι τα ανάπηρα άτομα είναι αποσεξουαλικοποιημένα, ότι χρήζουν συνεχούς φροντίδας, ότι είναι άβουλα και παραμένουν για πάντα αγνά και θεόσταλτα.
Σε άμεση συνάρτηση με αυτήν την άποψη ότι οι ανάπηροι είναι «ξεχωριστοί» αποτελεί και η κυριαρχία στον δημόσιο λόγο – τουλάχιστον πριν τη δεκαετία του 2000 – του όρου «άτομα με ειδικές ανάγκες», ο οποίος εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα. Πέρα από την προσβλητική του διάσταση, πρέπει να σημειωθεί ότι αντικαταστάθηκε από το «άτομα με αναπηρία» πριν από πάνω από 20 χρόνια, με τη συνταγματική αναθεώρηση του 2001.
«Οι ανάπηροι άνθρωποι δεν προτιμούμε τον όρο “ειδικές ανάγκες”, επειδή οι ανάγκες μας δεν είναι ειδικές. Η μη ύπαρξη σκαλοπατιών στην τουαλέτα δεν καθιστά την ανάγκη να την επισκεφτούμε ως ειδική», λένε οι Cool Crips.
Ο Βαγγέλης Αυγουλάς καταλήγει στο ίδιο συμπέρασμα, αλλά με διαφορετικό τρόπο: «Ειδικές ανάγκες έχουμε όλοι: είναι η στέγαση, η ασφάλεια, η τροφή, το νερό».
Μιλώντας γενικά για τον τρόπο που αντιμετωπίζονται οι ανάπηροι υπό το πρίσμα των «ειδικών αναγκών», σημειώνει ότι παλαιότερα προκαλούσε εντύπωση στον κόσμο ότι στους τυφλούς – σαν τον ίδιο – χρησιμοποιούνται και αναπτύσσονται περισσότερο οι υπόλοιπες αισθήσεις. «Οταν είσαι ανάπηρος, δεν γίνεσαι κάτι σαν τον… Μπάτμαν», λέει αφοπλιστικά.
Από τα ΑΜΕΑ στα ΑμεΑ και τα ανάπηρα άτομα
Όπως εξηγεί, κάποτε κυριαρχούσε το ιατρικό μοντέλο απέναντι στην αναπηρία. «Λέγαμε “πάσχει” από αυτισμό, “διαγνώστηκε” με παραπληγία. Επικεντρωνόμασταν στο τι δεν λειτουργεί. Αν βλέπαμε μια σκάλα και είχαμε ένα άτομο με κινητική βλάβη, θα προτιμούσαμε να δουλέψουμε για να γίνει αυτό το άτομο καλύτερα και να μπορέσει ενδεχομένως να ανέβει τη σκάλα».
Ερχόμενοι (κυριολεκτικά) στον 21ο αιώνα, οι αντιλήψεις έχουν αλλάξει πλέον, αναγνωρίζεται (και) συνταγματικά το κοινωνικό, ανθρωποκεντρικό μοντέλο και επικρατεί ο όρος «άτομα με αναπηρία» (ΑμεΑ). «Τώρα λέμε, γιατί να έχουμε σκάλα και να μη γίνει μια ράμπα που είναι προσβάσιμη από όλους; Αυτοαποκαλούμαστε άτομα με αναπηρία (και όχι με ειδικές ανάγκες) γιατί θέλουμε να λέμε τα πράγματα με το όνομά τους. Είτε εκ γενετής είτε επίκτητη, η αναπηρία είναι κομμάτι της ζωής μας και της πραγματικότητας», σημειώνει ο δικηγόρος που εξελέγη το 2021 στο Δ.Σ. του ΔΣΑ.
Σε παρόμοιο πνεύμα και οι Cool Crips δηλώνουν «ανάπηροι άνθρωποι», όχι επειδή είναι πρώτα ανάπηροι και μετά άνθρωποι: «Προφανώς θέλουμε να δηλώσουμε την ταυτότητά μας έτσι, όπως και να τονίσουμε την καταπίεση που βιώνουμε, βρισκόμενοι αντιμέτωποι με εμπόδια τα οποία μάς επιβάλλονται καθημερινά. Τα εμπόδια μάς καθιστούν ανάπηρους κι όχι οι βλάβες στα σώματα μας, έτσι η αναπηρία δεν είναι κάτι που έχεις, αλλά κάτι με το οποίο ζεις και θα μπορούσε να περιγράφει κι ως αποκλεισμός».
Τα do’s & dont’s
Απόρροια αυτού του αποκλεισμού, καθώς και του γεγονότος ότι ο κόσμος δεν έχει μάθει να συνυπάρχει με τους ανάπηρους, είναι και τα λάθη στην επικοινωνία μαζί τους. Ο κ. Αυγουλάς τονίζει, εξάλλου, ότι δεν είναι τα ελληνικά που ως γλώσσα έχουν μισαναπηρικά στοιχεία, αλλά η υποτιμητική χρήση τους («είσαι αυτιστικός», «είσαι κουφός ρε», «είσαι στραβή κοπελιά», το «καρότσι»).
Άλλα παραδείγματα λανθασμένης χρήσης και εκφοράς είναι:
- Ο όρος «κωφάλαλος» (κάποιος που δεν ακούει και δεν έχει λαλιά, φωνή) είναι λανθασμένος και προτιμάται το «κωφός» ή «βαρήκοος». Καταρχάς, υπάρχουν άνθρωποι που απέκτησαν ακουστική βλάβη αργότερα στη ζωή, οπότε μπορούν να μιλήσουν. Αλλά και οι εκ γενετής κωφοί δεν μιλάνε γιατί δεν έχουν ακούσει την εκφορά του λόγου, δεν σημαίνει ότι δεν μπορούν να βγάλουν φωνή.
- Κοινό είναι το λάθος ότι μιλάμε για «γλώσσα Braille», ενώ είναι «ανάγλυφη γραφή Braille» καθώς πρόκειται για ένα σύστημα γραφής, όχι για άλλη γλώσσα. Αντίθετα, λέμε «νοηματική γλώσσα» γιατί διαφέρει από χώρα σε χώρα.
- Ο κ. Αυγουλάς θεωρεί λανθασμένο τον όρο «ειδική αγωγή», ενώ συγκριτικά λέμε «γενική εκπαίδευση». Στα αγγλικά, ο όρος είναι «special education» που αποδίδεται «ειδική εκπαίδευση».
- Δεν αλλάζουμε τον τόνο της φωνής μας όταν μιλάμε σε ΑμεΑ.
- Δεν μιλάμε στον συνοδό ενός ανάπηρου ατόμου, όταν απευθυνόμαστε σε αυτό, αλλά απευθείας στο ίδιο.
Από την άλλη, ο τυφλός δικηγόρος τονίζει ότι δεν χρειάζεται ο κόσμος να αγχώνεται όταν μιλάει με άτομα με οπτικές βλάβες ή άλλες αναπηρίες. «Για παράδειγμα, αν μου πεις “έλα να ρίξουμε μια ματιά σε αυτό το βιβλίο”, θα βρω εναλλακτικές λύσεις: θα χρησιμοποιήσω τις άλλες μου αισθήσεις ή θα σου ζητήσω οδηγίες. Μη στενοχωριέσαι να μιλήσεις για χρώματα σε έναν τυφλό ή να χρησιμοποιήσεις το ρήμα “βλέπω”. Αντίστοιχα, αν πεις για κάποιον/α που είναι σε αμαξίδιο ότι “κάνει τα πρώτα του βήματα στο πανεπιστήμιο”, πρόκειται για μεταφορική χρήση της γλώσσας».
Το σημαντικό, όπως υποστηρίζει ο κ. Αυγουλάς, είναι να ανατραπεί η άγνοια και οι προκαταλήψεις του κόσμου για τα άτομα με αναπηρία με καμπάνιες ευαισθητοποίησης του γενικού πληθυσμού, με επιμόρφωση επαγγελματιών σε κλάδους με ορατότητα (εκπαιδευτικούς, δικαστικούς και δημοσιογράφους) και κυρίως με τη μόρφωση από μικρή ηλικία, βάζοντας την αναπηρία ως μάθημα στα σχολεία. Κρίνει επίσης θετικό το γεγονός ότι τον φετινό Φεβρουάριο, ψηφίστηκε ρύθμιση νομοσχεδίου του υπουργείου Δικαιοσύνης που απαλείφει απαξιωτικούς χαρακτηρισμούς για την αναπηρία από τον Αστικό Κώδικα, τον Κώδικα Ποινικής Δικονομίας, τον Ποινικό Κώδικα, τον Κώδικα Διοικητικής Δικονομίας και τον Συμβολαιογραφικό Κώδικα.
«Δεν πρέπει να ταυτίζεται το άτομο με τη βλάβη του, αλλά να υπάρχει μια σύγχρονη ανθρωποκεντρική ιδεολογία. Όταν μιλάμε για ή με τα ΑμεΑ, δεν πρέπει να σκεφτόμαστε τι δεν μπορούν να κάνουν», καταλήγει.
Σημειώνεται ότι εντός της αναπηρικής κοινότητας έγκειται στην προσωπική προτίμηση του εκάστοτε ανθρώπου αν θα χαρακτηριστεί ως «άτομο με αναπηρία/παραπληγία/στο φάσμα του αυτισμού» (ανθρωποκεντρική χρήση της γλώσσας) ή αν θα προβάλλει πρώτα την ιδιότητά του ως «ανάπηρο/παραπληγικό/τυφλό άτομο».
Σοφία Χαλδαίου-kathimerini.gr
